در این نوشته تصاویر توپ‌ها، پوسترها، عروسک‌ها و لوگوهای جام جهانی را می‌بینیم و از رازورمز نمادهای هر دوره سر در می‌آوریم.
سال ۱۹۰۴ بود که فیفا در سوئیس تأسیس شد و با پیگیری این نهاد برای برگزاری مسابقات بین‌المللی فوتبال، نخستین جام بین‌قاره‌ای در سال ۱۹۲۰ با شرکت ۱۳ تیم اروپایی و مصر برگزار شد. در دور اول مسابقات، بلژیک و در دور دوم و سوم اروگوئه قهرمان شد. در سال ۱۹۲۸ فیفا مصمم شد این جام بین‌قاره‌ای را «بین‌المللی» کند و اروگوئه را به عنوان میزبان نخستین دوره‌ی جام جهانی معرفی کرد.
سال ۱۹۳۰ این مسابقات با حضور تیم‌های ملی ۱۳ کشور برگزار شد و در نهایت اروگوئه با پیروزی برابر آرژانتین، اولین قهرمانی «جام جهانی فیفا» را به نام خود ثبت کرد.
در دوره‌های ابتدایی جام، تنها یک پوستر به عنوان نماد بازی‌ها منتشر می‌شد و از لوگو یا عروسک‌هایی که به عنوان «طلسم شانس» شناخته می‌شوند خبری نبود.
سال ۱۹۵۴ که سوئیس میزبان مسابقات بود، برای اولین‌بار علاوه بر پوستر بازی‌ها یک لوگوی اختصاصی هم رونمایی شد.
از سال ۱۹۶۶ با میزبانی انگلستان، اولین عروسک شانس بازی‌های جام جهانی رونمایی شد و در دوره‌ی بعدی علاوه بر آن، یک توپ اختصاصی هم برای مسابقات جام جهانی طراحی شد؛ توپی که انحصار آن از آن زمان در اختیار شرکت آدیداس بوده است.
در جام جهانی ۲۰۱۸ نیز هوش مصنوعی پا به میدان گذاشت و برای اولین‌بار توپ‌های هوشمند در این جام استفاده شدند.
حالا مروری داریم بر تمام نمادها و نشان‌هایی که در ادوار مختلف جام جهانی تا امروز به کار رفته‌اند:
اروگوئه ۱۹۳۰: در دوره‌های اولیه‌ی بازی‌ها «جام جهانی»، خبری از لوگو و عروسک شانس نبود و نماد اصلی بازی‌ها پوستر آن بود. پوستر دور افتتاحیه‌ی این مسابقات را طراحی از کشور میزبان تصویرسازی کرد که در آن از عناصر جنبش هنری باب روز آن دوران یعنی «آرت دکو» بهره برد. عناصر پوستر شامل دروازه‌بانی است که لباسی به رنگ لباس تیم ملی اروگوئه به تن کرده و دستانش به بالا کشیده شده و توپ را کنج چارچوب دروازه مهار کرده است.
ایتالیا ۱۹۳۴: در این دوره هم خبری از لوگو و نماد اختصاصی جام جهانی نبود و تنها یک پوستر باز هم با استفاده از عناصر آرت دکو زینت‌بخش مسابقات بود. پوستر ایتالیایی‌ها تقریباً ساده بود: یک ملی‌پوش ایتالیا پا به توپ، از مقابل پرچم کشورهای حاضر در مسابقات می‌گذرد؛ اطراف این تصویر با تایپوگرافی بدون کشیدگی حروف لاتین آراسته شده بود.
فرانسه ۱۹۳۸: پوستر مسابقات فرانسه را آنری دمی طراحی که در دهه‌های ۲۰ و ۳۰ میلادی اندکی شناخته شده بود طراحی کرد. او از تکنیک چاپ استنسیل که در آن دوره شیوه‌ی رایج تبلیغات تجاری و پروپاگاندا بود بهره برد.
مسابقات سال ۱۹۴۲ که بنا بود آلمان میزبان آن باشد به دلیل درگیری این کشور در جنگ جهانی دوم برگزار نشد. دور بعدی جام یعنی مسابقات سال ۱۹۴۶ هم به دلیل ویرانی‌های پس از این جنگ عملاً امکان برگزاری نداشت.
برزیل ۱۹۵۰: روح «بین‌الملل‌گرایی» بعد از جنگ جهانی، در پرچم‌هایی که روی جوراب یک فوتبالیست نقش بسته نمایان است که تا حدودی مشابه پوستر سال ۱۹۳۴ ایتالیاست. با این حال بعد از گذشت چند دهه چنین پوستری از نظر ارزش هنری چندان شاخص به نظر نمی‌رسد.
سوئیس ۱۹۵۴: مسابقات سوئیس اولین دورهای بود که میزبان جام جهانی یک لوگوی اختصاصی برای بازی‌ها طراحی کرد؛ هرچند این لوگو مانند نشآنهای تجاری اثری هنری نبود: ساده، سودگرا و رسمی. چنین طرحی از دل مدرنیزم ناشی از انقلاب صنعتی بیرون آمد.
اما برعکس پوستر مسابقات از نگرشی هنری بهره‌مند بود و خلاف چیزی بود که از سوئیسی‌ها انتظار می‌رفت. لباس و قیافه‌ی غیرعادی دروازه‌بان با سایه‌هایی روی صورتش، این پوستر را جذاب کرده بود.
سوئد ۱۹۵۸: لوگوی سوئدی‌ها چنگی به دل نمی‌زد؛ دو حرف «وی» و «ام» سرواژه‌های عبارت «Varldsmasterskapet» به معنی مسابقات قهرمانی جهان بود در کنار آن یک توپ و یک بازیکن فوتبال تصویر شده بود که عناصر ثابت طراحی‌های فوتبالی هستند.
اما پوستر مسابقات یک نکته‌ی سینمایی داشت. همزمان با این دور جام جهانی فیلم «سرگیجه» اثر آلفرد هیچکاک با پوستر مشهورش که سای‌های از یک شخص در زمینهای دایرهای بود نیز به سینماها آمده بود. پوستر سرگیجه کار سائول باس طراح نامدار بود که تأثیرش را روی طراح پوستر جام جهانی هم گذاشت. گذشته از عناصر آشنای توپ و پرچم، نکت‌های که پوستر سوئدی‌ها را متمایز می‌کرد، به کاربردن چند زبان در نوشتار آن بود. پیش از آن پوسترها تنها به زبان کشور میزبان بودند.
شیلی ۱۹۶۲: لوگو و پوستر مسابقات شیلی تا اینجای کار خلاقانه‌ترین نمادهای جام جهانی بودند. نیمه‌ی بالایی لوگو توپ فوتبال، نیمه‌ی پایینی کره ی زمین و طرح یک استادیوم منقش به پرچم کشور میزبان عناصر اصلی پوستر بودند که بخوبی کنار یکدیگر هماهنگ شدند.
پوستر بازی‌ها برخلاف لوگو کامللاً مینی‌مال بود. کره‌ی زمین در زمینهای آبی و توپ فوتبالی که به شکل ماه –احتمالاً- دور زمین می‌چرخد، ساده و زیبا به نظر می‌رسید. نکته‌ی جالب اینکه تنها کشور رنگی روی نقشه ی زمین کشور شیلی است که با رنگ توپ همانند است. فیفا این پوستر را از میان ۳۰۰ اثر ارائه‌شده در یک مسابقه انتخاب کرد.
انگلستان ۱۹۶۶: لوگوی این دوره غیر از ترکیب تکرارشونده‌ی توپ و زمین و پرچم، یک نکته‌ی جدید داشت: اولین‌باری بود که روی لوگو به عنوان «جام ژول ریمه» (رئیس فیفا و بنیانگذار مسابقات جام جهانی) اشاره شد و تصویر کاپ مسابقات که با کاپ امروزی متفاوت بود هم رو آن دیده می‌شود.
پوستر مسابقات بسیار ساده بود. اولین سالی بود که عروسک یا نماد شانس در صورت یک شیر به نمادهای مسابقات اضافه شد. اسم این عروسک «ویلی شیره» بود که انگار داشت توپ را به ردیف آخر جایگاه تماشاگران شوت می‌کرد با این حال بخت یار انگلستان بود توانستند در این دوره قهرمان جام جهانی شوند.
مکزیک ۱۹۷۰: لوگو و پوستر این دور از مسابقات تجسم مطلق سادگی بودن! هردو نسخه‌ی منفی و مثبت یک طرح بودند که تایپوگرافی زیر آنها الهام گرفته از لوگوی المپیک ۶۸ مکزیک بود که به نشآنهای تجاری و یافتن راه‌ها ارجاع داشت. با این حال این پوستر بین مردم بسیار محبوب شد.
در این دوره از جام برای اولین بار از نسل جدید توپ‌های آدیداس که دیگر شبیه توپ‌های ۱۲ تکه‌ی والیبال نبود استفاده شد؛ توپ‌هایی که به «چهل تکه» معروف شدند؛ طرحی که در نمادهای جام هم دیده می‌شود.
عروسک شانس این دوره هم که پسر بچه‌ای با کلاه «سامبررو» یا همان کلاه‌های معروف مکزیکی و لباس تیم ملی این کشور بود «خوآنیتو» نام داشت که برگرفته از اسم پرکاربرد «خوآن» بود و به معنی «خوآن کوچولو» است.
آلمان غربی ۱۹۷۴: لوگوی این دوره از مسابقات بسیار تحت تأثیر طراحی مینیمالیستی دوران صنعتی بود. شکل‌های ساده‌ی آن یادآور یک توپ، حرکت و تلاقی آن با تور دروازه –یعنی گل- بود. دو حرف «و» و «م» هم سرواژه‌ی عبارت «Weltmeisterschaft » به معنی جام جهانی آلمان، در لوگو مشاهده می‌شد.
عروسک شانس این دوره از مسابقات نیز دو پسربچه به نام «تیپ و تَپ» بودند که لباس تیم ملی آلمان به تن داشتند.
هنرمندی به نام هورست شافر نیز طراحی پوسر مسابقات را برعهده داشت که از سبک امپرسیونیستی برای نشان دادن یگانگی فوتبال و هنر استفاده کرده بود.
آرژانتین ۱۹۷۸: در لوگوی مسابقات آرژانتین هم ساده بود و در آن از رنگ‌های آبی و سفید پرچم کشور میزبان استفاده شد که خطوط عمودی آن یادآور دو دستی که یک توپ را گرفته است بود. اما پوستر بازی‌ها به مراتب جذابتر بود: دو فوتبالیست –از تیم میزبان- که با نقطه‌های رنگی به تصویر کشیده شده در حال شادی پیروزی.
عروسک شانس آرژانتینی‌ها «گوشیتو» نام داشت؛ باز هم پسری با لباس تیم ملی آژانتین که یک کلاه بر سر و شلاقی به دست داشت که نماد گاچرآنهای آمریکای جنوبی موسوم به «گائوچوس» بوده است.
شرکت آدیداس بعد از دو دوره طراحی توپ مسابقات را هم بر مبنای «تحرک و هیجان» تغییر داد و اسم آن را «تانگو» گذاشت. طرحی که در پنج جام بعدی هم به همان صورت به کار رفت.
اسپانیا ۱۹۸۲: پرچم اسپانیا و توپ فوتبال تمام عناصری بود که در لوگوی این دور از بازی‌ها به کار رفت؛ همین و بس. اما پوستر تا دلتان بخواهد شلوغ و درهم ریخته بود. هنرمند کاتالان خوآن میرو پوستر را طراحی کرد. او طرحی به سبک سورآلیسم خلق کرد که در آن از رنگ‌های گرم و شاد استفاده شده بود و کاملاً اسپانیایی به نظر می‌رسید.
«نارانجیتو» اسم عروسک شانس اسپانیایی ها بود که استثناً پسر بچه نبود؛ او یک پرتقال بود که لباس تیم ملی اسپانیا به تن داشت! این میوه نماد میوه‌های اسپانیاست و اسمش هم ملهم از «نارانجا» است که در اسپانیولی به معنی پرتقال است.
مکزیک ۱۹۸۶: لوگوی مسابقات مکزیک به همان عناصر آشنای کره‌ی زمین و توپ فوتبال برگشت. زمینی که دو قسمت شده اما به وسیله‌ی توپ به هم متصل شده است. در طراحی لوگو از تایپوگرافی مشابه جام جهانی ۷۰ و المپیک ۶۸ مکزیک استفاده شد.
آنی لبوویتز تنها عکاس تاریخ بود که مأمور شد پوستر جام جهانی را عکاسی و طراحی کند؛ او سراغ سنگ‌نگاره‌های آزتک‌ها رفت و آثار باستانی مکزیک را دوباره در مرکز توجه جهانیان قرار داد.
آدیداس هم با الهام از همین آثار باستانی مکزیک طراحی توپ بازی‌ها را کمی تغییر داد و اسمش را گذاشت «آزتکا».
به دنبال اسپانیا که از یک میوه برای نماد شانس استفاده کرده بود مکزیکی‌ها هم فلفل «هالاپینو» را که سمبل غذاهای ملی آنهاست، به عنوان نماد انتخاب کردند و یک کلاه سامبررو که نماد پوشش محلی آنهاست روی سرش گذاشتند.
ایتالیا ۱۹۹۰: لوگوی ایتالیایی‌ها بسیار ساده بود. یک توپ که با استفاده از رنگ‌های پرچم این کشور حالتی سه بعدی پیدا کرده. آنها هم برای طراحی پوستر سراغ آثار تاریخ کشورشان رفتند و آلبرتو بری هنرمند مشهور ایتالیایی با تصویری نگاتیو ساختمان کولوسئوم و پرچم کشورهای شرکت‌کننده، برای اولین بار با روش‌های دیجیتال یک پوستر برای جام جهانی خلق کرد.
نماد شانس بازی‌های ایتالیا هم متفاوت بود: یک عروسک چوبی با سری به شکل توپ و بدنی به رنگ پرچم میزبان که اسمش «چائو» بود که در زبان ایتالیایی به معنی سلام است. در طراحی توپ هم به تاریخ وهنر ایتالیا توجه شده بود.
ایالات متحده‌ی آمریکا ۱۹۹۴: لوگوی مسابقات آمریکا هم باز به عناصر توپ و برچم ارجاع داشت که خطوط مورب آن ورزش و حرکت را القا می‌کرد.
پوستر بازی‌ها را پیتر مکس، هنرمند نیویورکی طراحی کرد و در آن از رنگ‌های گرم، نقشه‌ی آمریکا روی کره‌ی زمین و یک فوتبالیست معلق در هوا استفاده کرد که در حال شوت کردن توپ به آسمان است؛ به گفته‌ی مکس، این نمایانگر جذابیت جهانی فوتبال است.
عروسک شانس بازی‌ها سگی به نام «استرایکر» با لباس تیم ملی ایالات متحده بود. سگ در این کشور رایج‌ترین حیوان خانگی محسوب می‌شود و مردم آمریکا آن را به عنوان نماد بازی‌ها انتخاب کردند.
فرانسه ۱۹۹۸: لوگوی بازی‌های فرانسه شامل یک توپ است که بر فراز کره‌ی زمین مانند خورشید در حال طلوع است و در آن از رنگ‌های پرچم فرانسه استفاده شده است.
تعجبی نداشت که عروسک شانس سال ۹۸ یک خروس بود چراکه این حیوان از دیرباز نماد کشور فرانسه است و همواره روی لباس‌های تیم ملی این کشور تصویر یک خروس وجود دارد. اسم آن خروس «فوتیکس» بود که از ترکیب تو کلمه‌ی فوتبال و «آستریکس» (یک شخصیت مشهور کمیک استریپ‌های فرانسوی) ساخته شده بود.
فرانسوی‌ها برای طراحی پوستر بازی‌ها یک مسابقه‌ی طراحی راه انداختند که یک دختر دانشجوی گرافیک برنده‌ی آن شد. پوستر یک زمین فوتبال را نشان می‌دهد که به سبک نقاشی تلفیقی خلق شده و در بافت آن از رنگ‌های ملی فرانسه استفاده شده است. آدیداس هم در توپ بازی‌ها از همین رنگ‌ها بهره گرفت.
کره – ژاپن ۲۰۰۲: در این دور از مسابقات برای اولین بار از شکل کاپ قهرمانی در طراحی لوگو استفاده شد. این اولین بار بود که دو کشور بطور مشترک میزبان جام جهانی بودند و به همین دلیل لوگو نمادی از اتحاد بین ملت‌های میزبان تفسیر شد.
در این دوره برای اولین بار سه عروسک شانس به عنوان نماد بازی‌ها معرفی شدند. «آتو، کاز و نیک» سه شخصیتی بودند که متناسب با حال و هوای آدم‌های «نسل کامپیوتر» و «دنیای آینده» طراحی شدند. اسم آنها هم بصورت رأی‌گیری آنلاین و از طریق فروشگاه‌های مکدونالد در کشورهای میزبان انتخاب شد.
از آنجا که دو کشور میزبان بودند فیفا از هر کشور یک گرافیست دعوت کرد تا با همکاری یکدیگر پوستر مسابقات را طراحی کنند.
در این دوره آدایداس یک بار دیگر طراحی توپ بازی‌ها را عوض کرد. بنا به فرهنگ آسیایی توپ رنگین تر شد و نقش روی آن شتاب و حرکت را القا می‌کرد. این تغییر فقط در ظاهر توپ نبود و لایه‌های داخلی آن هم نازکتر شد که توپ پرواز بهتری داشته باشد.
آلمان ۲۰۰۶: شعار بازی‌های آلمان «زمان دوست شدن» بود و در طراحی لوگو نیز از همین مفهوم استفاده شد. صورتک‌هایی کنار هم که حس لذت و سرخوشی کنارهم بودن را القا می‌کردند؛ غایت مسابقات هم کنارهم جمع کردن مردم ملت‌های مختلف بود. در این لوگو برای اولین بار لوگوی دور قبلی مسابقات هم گنجانده شد.
آلمانی‌ها شیر را دوباره به عنوان عروسک شانس بازی‌ها انتخاب کردند؛ شیری که لباس تیم ملی آلمان را پوشیده بود اما شرت ورزشی به پا نداشت! در عوض دو اسم داشت. «گولئو» که ترکیب دو کلمه ِ گل و لئون (شیر) بود و «پیله» که در زبان محاوره‌ی آلمانی به معنی فوتبال است.
پوستر بازی‌ها در رقابت با چهار پوستر دیگر بیشترین رأی مردمی را کسب کرد. در این اثر ستاره‌های کهکشان تصویر یک توپ را در آسمآنها ساخته‌اند که القا کننده‌ی مفهوم رویا و آرزوست.
آدیداس در این دوره هم توپ بازی‌ها را از لحاظ فنی ارتقا داد و سطح بیرونی توپ را تا جای ممکن صاف وسیقلی کرد که کمترین اصطکاک و بهترین حرکت را داشته باشد.
آفریقای جنوبی ۲۰۱۰: در لوگوی این دوره از مسابقات از رنگ‌های گرم آفریقایی استفاده شد و فوتبالیستی که ضربه‌ِ برگردون می‌زند. لوگوی جام جهانی ۲۰۰۲ هم گوشه‌ی بالایی آن جا خوش کرده بود. همچنین عنوان فیفا برای سومین دوره‌ی متوالی در لوگو درج شد. مضمون شعار این دوره «کی ناکو» به معنی «وقتشه» و هدف بازی‌ها ارج نهادن به انسانیت در آفریقا اعلام شده بود.
«زاکومی» عروسک شانس این دوره، یک یوزپلنگ بود که با رنگ‌های رایج لباس‌های ورزشی آفریقای جنوبی یعنی زرد و سبز رنگ‌آمیزی شده بود. اسم این یوزپلنگ ترکیب «زا» (مخفف آفریقای جنوبی در زبان محلی) و «کومی» (به معنی شماره‌ی ۱۰) بود.
پوستر بازی‌ها هم برگرفته از نقشه‌ی قاره‌ی آفریقا بود که بالای تبدیل به بازیکنی شده که با سر به توپ ضربه می‌زند و پایین آن در واقع محل برگزاری رقابت‌ها بود. این فرد درواقع نماد تمام مردم آفریقا بود. این پوستر را دو هنرمند گرافیست با همکاری یکدیگر طراحی کردند.
طبق معمول توپ بازی‌ها را آدیداس طراحی کرد و بنا به روال چند دوره ی اخیر از رنگ‌های نمادین کشور میزبان در رنگ‌آمیزی آن بهره برد. این توپ «جابولانی» نام داشت و اولین توپ آدیداس بود که از هشت تکه تشکیل شده بود و بنا به ادعای سازنده «گردتر» و دقیق‌تر از توپ‌های قبلی بود.
برزیل ۲۰۱۴: عنوان لوگوی بازی‌های برزیل «الهام» بود. رنگ‌های سبز و زرد آن نمایانگر محیط زیست جنگلی – استوایی کشور میزبان بود که در پرچم برزیل نیز دیده می‌شود. شکل کلی لوگو هم یادآور کاپ قهرمانی مسابقات بود که برزیل پنج بار آن را برنده شده و به همین خاطر یک دست با پنج انگشت در تصویر گنجانده شده بود. دو دست نیز انگار از بالا جام را در بر گرفته‌اند که نشانه‌ی اتحاد و گردهم‌آیی آدم‌ها بوده است.
عروسک شانس بازی‌ها هم به شکل جانوری بومی و در معرض انقراض به نام آرمادیلو بود که «فولکو» نام داشت. فولکو از ترکیب فوتبال و اکولوژی ساخته شده بود که مخاطبان فوتبال را به اهمیت محیط زیست واقف کند.
این مهم در طراحی پوستر نیز مورد توجه برگزارکنندگان جام جهانی بود و آن از عناصر طبیعت و جانداران بهره گرفته شد. رنگ‌آمیزی پوستر نیز با سه رنگ آبی، زرد و سبز که سه رنگ پرچم برزیل است انجام شد.
آدیداس برای این دوره نیز طراحی توپ مسابقات را عوض کرد. بیش از یک میلیون هوادار فوتبال برزیلی، در یک رأی‌گیری عمومی اسم «برازوکا» را برای این توپ انتخاب کردند. این واژه در زبان محلی به معنی «برزیلی» است که به سبک زندگی برزیلی هم ارجاع دارد.
روسیه ۲۰۱۸: روسیه در طراحی لوگوی بازی‌ها به دو چیز مهم توجه داشت یکی خود جام جهانی و دیگری ماجراجویی‌های فضایی کشورش. لوگو تشکیل شده از طرح کاپ قهرمانی که بالای آن نمادهای اجرام آسمانی دیده می‌شود. دو رنگ آبی و قرمز از پرچم این کشور گرفته شده و رنگ طلایی هم رنگ جام است. البته هر سه رنگ از دیرباز در هنرهای مختلف این کشور نیز کاربرد فراوانی داشت‌هاند.
اسم عروسک شانس روس‌ها «زابیویکا» است که به شکل یک گرگ با لباس تیم ملی روسیه طراحی شده است. زابیویکا در روسی به معنی «کسی که امتیاز می‌گیرد» است این عنوان نماد اجتماعی بودن و اعتماد به نفس بالاست.
روس‌ها پوستر مسابقات را بر اساس جنبش هنری «کانستراکتیویست» که هنر را برای عمل اجتماعی می‌خواهد، طراحی کرده‌اند. مرد روی پوستر لِو یاشین، فوتبالیست مشهور زمان شوروی است که به عنکبوت سیاه معروف بود و از او به عنوان برترین دروازه بان تاریخ فوتبال یاد می‌کنند. یاشین در حال مهار توپی است که نصف آن کره‌ی زمین است و نقشه ی روسیه روی آن پیداست. اشعه‌های زرد و نارنجی به همراه دایره ی سبز وسط پوستر به ۱۲ میدان مسابقه در جام جهانی اشاره دارد.
آدیداس برای این دوره از جام هم یک توپ اختصاصی طراحی کرده است. اسم توپ تِلِستار ۱۸ بود که یادآور مدل تلستار آدیداس در جام جهانی ۱۹۷۰ مکزیک است؛ اما این بار با آخرین تلکنولوژی روز دنیا. این اولین توپ هوشمند جام‌جهانی است که از طریق یک تراشه، به داور اطلاع می‌دهد که توپ از خط رد شده یا نه.
ترجمه از میثم خدمتی
