دکتر احمد ربیعی مدیر عامل بنیاد آب خزر با استناد به داده های علمی و منطقی معتقد است؛ برداشت و انتقال آب دریای خزر دارای توجیه فنی و اقتصادی بوده و نه تنها باعث شیرین تر شدن هرچه بیشتر دریا می شود بلکه دیپلماسی ایران را در مواجهه با کشورهای همسایه این پهنه آبی تقویت می کند.
سرویس سردبیری اقتصاد شمال ،به اعتقاد این کارشناس هرچه ایران در برداشت آب از دریای خزر و انتقال آن تعلل کند نه تنها استانهای خشک و نیمه خشک صدمه بیشتری می بینند بلکه کشور هم متضرر می شود.
روزنامه جوان در شماره امروز دوشنبه دهم دی ماه 97 به برداشت آب از دریای خزر و پرسش هایی که در افکار عمومی در خصوص اجرای آن مطرح شده، پرداخت و در گفت و گو با مدیر عامل بنیاد آب خزر موضوع را واکاوی کرد.
روزنامه جوان نوشت: هزینه شیرین‌سازی آب خزر یک سوم هزینه شیرین سازی آب خلیج فارس است. هزینه انتقال آب از خلیج فارس به فلات مرکزی استانهای کرمان و یزد و اصفهان به طول 900 کیلومتر در برآورد اولیه توسط شرکت‌های سرمایه‌گذار به قیمت سال 95 حدود 20 هزار تومان برای هر متر مکعب است در حالی که هزینه انتقال از خزر به استان سمنان با طول مسیر 180 کیلومتر 8 هزار تومان برآورد می شود.
به دنبال سفر ریاست جمهوری به سمنان در سیزدهم آذرماه و طرح موضوع انتقال آب دریای خزر به استان فلات مرکزی ایران بار دیگر ابهامات و پرسش‌هایی در افکار عمومی در خصوص اجرای آن مطرح شد.
کارشناسان هم نسبت به این موضوع اظهار نظر‌های مختلفی ابراز کرده‌اند که در مواردی ضد و نقیض هم است.
دکتر احمد ربیعی مدیرعامل بنیاد آب خزر در این رابطه به برخی اشکالات مطرح‌شده پرداخته و به سوال های خبرنگار روزنامه جوان پاسخ می دهد.
سوال: مطالعات اجرای طرح انتقال آب خزر به استان سمنان از چه سالی آغاز شد و آیا در حال حاضر مطالعاتی جامع برای اجرای آن صورت گرفته است؟
دکتر ربیعی: این طرح یک‌بار در سال‌های 88 تا 90 توسط قرارگاه سازندگی خاتم‌الانبیا (ص) مورد مطالعه قرار گرفت و بر اساس آن در سال‌های 91 و 92 عملیات اجرایی آن انجام شد لیکن به دلایل سیاسی و به بهانه ناکافی بودن مطالعات و کم‌اطلاعی مدیران ذیربط از جزئیات طرح و به تعبیر آقای کردوانی لجبازی برخی از عناصر محیط زیست به تعطیلی کشانده شد و مجدداً در سال 93 توسط شرکت مشاورین مهاب قدس وابسته به وزارت نیرو بازنگری و در سیر مراحل تصویب در وزارتخانه قرار گرفت، ولی همچنان این لجبازی‌ها ادامه دارد.
امیدواریم با تأکید ریاست محترم جمهور و قول مساعد ایشان در سفر اخیر به سمنان، این پروژه وارد مراحل اجرایی شود.
سوال: آیا در دنیا از آب‌های دریا‌ها و دریاچه‌ها برداشت و استفاده می‌شود؟ شیرین‌سازی آب در حوزه دریای خزر سابقه دارد؟
دکتر ربیعی: در حوزه خلیج فارس عربستان 6 میلیارد مترمکعب و امارات 2/8 میلیارد مترمکعب و کویت یک میلیارد مترمکعب سالانه از آب دریا برداشت و آن را شیرین‌سازی و استفاده می‌کنند و پساب دارای چندین برابر شوری را به خلیج فارس برمی‌گردانند. در حوزه دریای خزر ترکمنستان و قزاقستان سالانه بیش از نیم میلیون متر مکعب از آب را شیرین‌سازی کرده و متأسفانه پساب آن را که دارای شوری 2/5 برابری است به دریا برمی‌گردانند.
کشورهای امریکا و اسپانیا به ترتیب 6 و 3/8 میلیارد مترمکعب از آب دریا را برداشت و شیرین‌سازی می‌کنند. استرالیا و بسیاری از کشورهای اروپایی نیز چنین رویه‌ای را دنبال می‌کنند.
سوال: میزان آب برداشتی از دریای خزر در این طرح چقدر خواهد بود و این برداشت چه اثراتی بر سطح آب این دریا خواهد داشت؟
دکتر ربیعی: وزارت نیرو قصد دارد سالانه 200 میلیون مترمکعب از آب دریای خزر را به فلات مرکزی ایران منتقل نماید. این میزان برداشت سالانه از 78 هزار میلیارد مترمکعب آب دریای خزر، معادل 0/00025 درصد از این آب یا معادل برداشت 2 سی‌سی آب از یک منبع 780 لیتری در طول یک سال می‌باشد، در حالی که سالانه 275 میلیارد مترمکعب آب شیرین به جز نزولات آسمانی از طریق 130 رودخانه وارد دریای خزر می‌شود.
سوال: پساب ناشی از شیرین‌سازی آب دریای خزر چه سرنوشتی خواهد داشت و آلودگی محیط زیستی ناشی از برگشت آن به دریا و بخصوص تالاب‌ها را چگونه توجیه می‌کنید؟
دکتر ربیعی: اولاً فاصله محل آب‌گیری و آب‌شیرین‌کن‌ها با تالاب‌های حفاظت‌شده مثل تالاب زاغمرز 16 کیلومتر و تا تالاب میانکاله 25 کیلومتر و تالاب گرگان (آشوراده) 108 کیلومتر است. ثانیاً نمک حاصل از 200 میلیون مترمکعب شیرین‌سازی که معادل است با 0/00025 درصد از 78 هزار میلیارد مترمکعب حجم مخزن خزر، مقداری نیست که آب دریا را شور نماید. در این طرح، هیچگونه پسابی به دریا بازگردانده نمی‌شود. بلکه با استفاده از تکنولوژی‌های جدید به روش E. C. R. O. این پساب فرآوری شده و عناصر ارزشمندی مثل سدیم، پتاسیم، کلسیم، منیزیم و ده‌ها عنصر مفید دیگر از آن استحصال می‌گردد.
در این روش کار بدین صورت است که پس از تصفیه تمامی عناصر محلول در آب به صورت خشت خشک یا به تعبیری کیک قهوه‌ای به‌دست آمده و سپس در تأسیسات مجزا این محصولات فرآوری و عناصر موجود در آن جداسازی می‌شود و محصولات جدیدی به دست می‌آید.
از سدیم، نمک خوراکی و صنعتی به دست می‌آید و در تولید کلر که مصرف بالایی در کشور دارد نیز از این عنصر استفاده می‌شود. سدیم در ترکیب با پتاسیم، کود پتاس را به دست می‌دهد که بیشترین نیاز کشور برای بارورسازی خاک به این ماده است که ارزش افزوده بالایی دارد. عنصر پتاسیم ماده اولیه تولید شوینده‌ها و محصولات بهداشتی و آرایشی و سرم‌های غذایی می‌باشد و نیز عنصر کلسیم و منیزیم به همین نحو.
نکته قابل توجه اینکه با محصولات یادشده، نه تنها نیاز کشور تأمین خواهد شد، بلکه عمده این محصول می‌تواند از طریق بنادر شمالی کشور صادر هم شود؛ بنابراین حتماً باید در تکمیل این طرح نسبت به توسعه بنادر شمالی کشور اقدام کنیم و ظرفیت آن را بالا ببریم و بر همین اساس هزاران شغل پایدار برای هموطنان عزیز ما در شمال کشور به وجود می‌آید.
استان مازندران امروز با 30 درصد کمبود آب روبه‌روست. پیشنهاد ما این است که ظرفیت شیرین‌سازی آب دریا را به دو برابر افزایش دهیم تا بخشی از کم‌آبی و نیاز استان در مسیر انتقال آب مرتفع شود و اراضی حاصلخیز شهر‌ها و روستا‌های شرق مازندران منتفع شوند.
سوال: آیا آب تهیه‌شده از طریق این طرح برای مصارف شرب، صنعت و کشاورزی توجیه اقتصادی دارد؟
دکتر ربیعی: بله! به دلیل وجود دشت‌های پست و کاهش هزینه‌های پمپاژ و نیز نزدیکی به دریا قطعاً هزینه بهره‌برداری بالا نخواهد بود و سرمایه‌گذار هم می‌تواند به واسطه سود حاصله از فرآوری عناصر گران‌قیمت آب دریا، آب مورد نیاز برای مصرف هموطنان ما را رایگان ارائه دهد.
از طرفی هزینه شیرین‌سازی آب خزر یک‌سوم هزینه شیرین‌سازی آب خلیج فارس است. هزینه انتقال آب از خلیج فارس به فلات مرکزی استانهای کرمان و یزد و اصفهان به طول 900 کیلومتر در برآورد اولیه توسط شرکت‌های سرمایه‌گذار به قیمت سال 95 حدود 20 هزار تومان برای هر متر مکعب است در حالی که هزینه انتقال آب از دریاچه خزر به استان سمنان با طول مسیر 180 کیلومتر، 8 هزار تومان برآورد شده است؛ لذا این آب صرفاً برای مصارف شرب و صنعت توجیه دارد و نه برای کشاورزی سنتی و غرقابی و البته برای کشاورزی به شیوه مدرن هم توجیه دارد.
بر اساس برآورد‌های سازمان فضایی امریکا (ناسا) کشور‌هایی همانند ایران تا سال 2050 میلادی 11 برابر وضع موجود دچار خشکسالی خواهند شد. به علاوه کمبود شدید منابع آبی در استان سمنان و افت شدید سفره‌های آب‌های زیرزمینی سبب نشست دشت‌ها و اراضی استان به میزان 20 تا 70 سانتی‌متر شده که خطر وقوع زلزله را تشدید می‌نماید.
مهاجرت از نیمه شرقی کشور به بخش کوچک شمالی و نیمه غربی واقعیت ناخوشایند و بحرانی خواهد بود که کشور عزیز ما را تهدید می‌کند. از طرفی موضوع اشتغال در کشور ما که به دلیل فقدان آب با بن‌بستی در توسعه صنعتی مواجه گردیده و نزدیکی استان سمنان به پایتخت که حاشیه‌نشینی و جمعیت زیاد یکی از تهدید‌های آن است، این جمع‌بندی را به دنبال می‌آورد که با انتقال آب دریای خزر به استان سمنان می‌توان بخش اعظمی از مشکلات استانهای هم‌جوار سمنان، به‌خصوص مازندران و تهران و حتی کشور را حل کرد.
استان سمنان طی سال‌های اخیر به عنوان یک استان مهاجرپذیر مطرح بوده و تاکنون بیش از 30 هزار هموطن ما از استان مازندران به سمنان آمده‌اند. برآورد‌های صورت‌گرفته نشان می‌دهد که به واسطه انتقال آب دریای خزر برای 500 هزار نفر شغل پایدار ایجاد خواهد شد؛ لذا این طرح علاوه بر توجیه اقتصادی حلال بسیاری از معضلات کشور نیز خواهد بود.
سوال: اساساً حفر کانال برای انتقال آب دریای خزر ممکن است و اتصال این کانال به استان سمنان مشکلاتی را ایجاد نمی‌کند؟
دکتر ربیعی: در این طرح هیچگونه کانالی حفر نمی‌شود بلکه آب از طریق نصب دو رشته لوله 1600 میلی‌متری منتقل خواهد شد.
از تکنولوژی جدید حفاری با سیستم (H.D.D (Horizontal directional drilling برای حفاری و لوله‌گذاری استفاده می‌شود. در این روش این دستگاه تا عمق 40 متر زیر زمین به طول 3000 متر عملیات حفاری و لوله‌گذاری را انجام می‌دهد بنابراین تأسیساتی مانند شهر، روستا، بزرگراه، رودخانه، کوه، جنگل، مزارع و باغات هیچگونه آسیبی نخواهند دید.
سوال: آیا اجرای این لوله‌های انتقال در مسیر‌های دسترسی مورد نیاز باعث از بین رفتن جنگل‌ها و قطع درخت‌ها نمی‌شود؟
دکتر ربیعی: این رشته لوله‌های انتقال در واقع از مسیر لوله نفت که در امیرآباد نکا تا پالایشگاه ری در تهران قرار گرفته اجرا خواهد شد. هموطنان ما در مازندران اطلاع دارند که در سال‌های 75 تا 80 هزاران هکتار از جنگل‌های هیرکانی برای اجرای خط نفت نابود شده‌اند.
این مسیر قدیمی که به عرض 15 تا 20 متر اجرا شده و سالیان طولانی توسط روستاییان منطقه برای رفت‌وآمد مورد استفاده قرار گرفته، فاقد جنگل و گیاه است. از نزدیکی نیروگاه نکا تا دوآب در مسیری به طول 81 کیلومتر و در کنار خط لوله نفت خطوط انتقال آب نیز اجرا خواهند شد.
در این مسیر مقدار محدودی پوشش گیاهی (حدود 24 هکتار) موجود است که پس از اجرای خط لوله نفت رویش نموده است. از دو آب تا خطیرکوه به طول 35 کیلومتر اصلاً جنگلی وجود ندارد و مجری نیز موظف است حداقل آسیب به بوته‌زار‌ها و مزارع مردم وارد شود و متعهد است که پنج برابر آسیب‌های احتمالی و جزئی وارده را در نقاطی که سازمان محیط زیست اعلام می‌نماید، جبران کند.
این مسیر انتقال آب 35 کیلومتری از حاشیه جاده تعریض شده موجود عبور خواهد نمود. در ادامه مسیر تا سمنان نیز خط انتقال در حال حاضر موجود است (تونل چشمه روزیه). ادامه مسیر از سمنان به گرمسار و از سمنان به دامغان، شاهرود و میامی نیز که عاری از جنگل بودن آن بر همگان آشکار است و خط انتقال در کنار خط گاز سراسری اجرا خواهد شد.
سوال: با برداشت آب از دریای خزر آینده این دریا به خطر نخواهد افتاد؟
دکتر ربیعی: آب دریای خزر هرقدر برداشت شود روسیه با باز و بسته کردن دریچه‌های کانال ولگا – دن که به آب‌های آزاد (دریای سیاه) متصل است خواسته یا ناخواسته برداشت‌ها را جبران می‌کند. سالانه 246 میلیارد متر مکعب آب شیرین که ناشی از ذوب کوه‌های یخی در سیبری است وارد دریای خزر می‌شود.
جالب است که در مصب رود ولگا به خزر تا شعاع بیش از یکصد کیلومتر آب دریا شیرین است؛ لذا هرچه آب برداشت شود، آب دریا به سمت شیرینی میل می‌کند.
بنابراین هیچ نگرانی برای کم شدن آب دریا وجود ندارد. این نکته نیز قابل توجه است که اگر تغییرات جوی در سطح دریای خزر به وجود آید، بیش از 150 میلیون انسان ساحل‌نشین در کشورهای اطراف دریای خزر آسیب خواهند دید لذا روس‌ها همواره سطح آب را از طریق دریچه‌های ولگا- دن کنترل می‌کنند و می‌بینیم ترکمنستان و قزاقستان، مطالعه انتقال آب دریای خزر به دریاچه آرال که توسط اسرائیلی‌ها در حال انجام است را با اطلاع روس‌ها انجام می‌دهند و روس‌ها در این زمینه ممانعتی به عمل نیاورده‌اند.
این دو کشور اقدامات دیگری نیز در این راستا به انجام رسانده‌اند و روس‌ها واکنشی نشان نداده‌اند؛ همچنان‌که ترکمنستان و قزاقستان با نصب آب‌شیرین‌کن‌ها سال‌هاست آب خزر را با انتقال به شهر‌های خود مصرف می‌کنند. قزاقستان انتقال آب دریای خزر را جزو مسائل استراتژیک کشور خود می‌داند. ترکمنستان یک کارخانه شیرین‌کننده را در نزدیکی منطقه آزاد گردشگری آواره در خزر نصب کرده است و آب شیرین را به این منطقه انتقال می‌دهد. برای منطقه گردشگری آواره در کنار خزر 2 میلیارد دلار صرف شده است.
احداث جزیره مصنوعی خزر و احداث مجتمع گردشگری آواره در طول 26 کیلومتر از سواحل جنوب شرقی خزر در اردیبهشت‌ماه 1386 آغاز شده است. فعالان محیط زیست می‌گویند ساخت این جزیره دریا را آلوده خواهد کرد. مقامات این کشور مدعی هستند که پروژه‌های ساختمانی به ارزش 44 میلیارد دلار در این منطقه در دست احداث است.
ترکمنستان در نظر دارد که یک رودخانه مصنوعی قابل کشتیرانی، یک آکواریوم بزرگ دریایی، مرکز تفریحی برای اسکی و یک کازینوسیتی در این منطقه ایجاد کند.
از این رو چنانچه ایران اقدام به نصب آب‌شیرین‌هایی کند که پساب نداشته باشد، می‌تواند در اجلاس‌ها و کنوانسیون‌ها با قدرت و مدعی حاضر شود و از اجرای طرح‌های سنتی و نصب آب‌شیرین‌کن‌های دارای پساب جلوگیری کند.
