«آب و نان» انگاره‌ای برای آب بندانهای مازندران به کار برده می شود، چراکه در طول تاریخ این عرصه های بکر خطه شمال نه تنها تامین کننده آب اراضی شالیزاری مردم منطقه را فراهم می کردند؛ بلکه به مرور این ظرفیت به زیستگاهی ارزشمند برای گونه های مختلف پرندگانی تبدیل شد که از سراسر جهان برای حضور در دیارمان بال گشودند.
به گزارش اقتصاد گستر شمال،به نقل از خبرنگار ایرنا،تاریخچه شکل گیری آب بندانهای مازندران ریشه در عمق تاریخ دارد و زمانی که بشر برای زیست و ارتزاق نیاز به آب داشت ساخت این آب بندانها در شمال کشور شکل گرفت.
شاید اجداد ما زمانی که این آبندان ها را با ابتدایی ترین امکانات خود به بهره برداری رساندند هیچ وقت فکر نمی کردند این ظرفیت به یکی از زیستگاه های پرندگان مهاجر و بومی در جهان تبدیل شود و سالانه صدها گونه مختلف در فصول سال در آن فرود بیایند.
آب بندان های این استان علاوه بر این که می توانند تامین کننده آب برای اراضی شالیزاری باشد کاربردهای اقتصادی و گردشگری دیگری دارند که آورده اقتصادی مطلوبی برای اهالی آن منطقه خواهد داشت.
پیشینیان ما برای کشاورزی و شالیکاری از سه منبع آبی استفاده می کردند که حق آب از رودخانه ها، چشمه و آب بندان منابع اصلی تامین کننده آب برای کشاورزان بود.
آن چیزی که حیرت کارشناسان را برانگیخت ساخت این آب بندانها با بیل و کلنگ و ابتدایی ترین امکانات موجود بود که این ذخیره گاه را صدها سال حفظ کرد.
آب بندان؛ استخر یا تالاب دست ساز خاکی و بسیار بزرگ است که از گود کردن و خاکبرداری یک محدوده و ریختن و کوبیدن و ایجاد دیواره خاکی دور این محدوده به وجود می آید تا روان آب ها در آن برای بهره برداری کشاورزی ذخیره شود. این سازه ذخیره ساز آب کشاورزی، مختص استان های شمالی کشور است که در مازندران به آن «اندون» در گیلان «سل» و در استان گلستان «بندسار» می گویند.
بر اساس آمار رسمی، مساحت کل آب بندان های استان های گلستان، مازندران و گیلان حدود ۳۳ هزار هکتار است که آب آبیاری حدود ۱۵۰ هزار هکتار اراضی شالیزاری را تأمین می کند.
رواج سدسازی در کشور به همراه استفاده بی در و پیکر از سفره های زیرزمینی و دلخوشی به شیوه های نوین آبیاری در چند دهه گذشته سبب شد تا تعداد زیادی از آببندان های این استان ها رها شده و خشک شوند در حالی که تا اواخر دهه ۴۰ و ۵۰ این سازه ها تنها تامین کننده آب کشاورزی در شمال کشور بود.
آب رودخانه ها و هرز آب ناشی از بارندگی در فصل های غیرکاشت از طریق کانال ها و پمپاژ به آب بندان ها هدایت شده و در فصل بهار و تابستان برای آبیاری مورد استفاده قرار می گیرد.
استان مازندران بیش از ۸۰۰ آببندان بزرگ و کوچک را در خود جای داده و در کنوانسیون رامسر ثبت جهانی شده است. و شهرستان بابل با ۲۱۰ قطعه آبندان دارای بیشترین آبندانها در بین شهرهای مازندران است.
در طول ۴۰۰ سال گذشته تا کنون این ظرفیت سبب شده است که کشاورزان و شالی کاران این استان بدون استفاده از فناوری های امروزی که با برق فعالیت دارند به کشت برنج بپردازند.
مردم استان همواره از این آب‌بندان‌ها برای امرار معاش زندگی خود استفاده می کردند و می کنند و با کشاورزی و صید ماهی در چارچوب قانون از این ظرفیت ممتاز برای کسب روزی حلال بهره می گیرند.
از طرف دیگر این آب‌بندان‌ها در شهرها که به عنوان یک سیستم خنک کننده و تعدیل درجه حرارت دما در تابستان محسوب می شدند در زمستان یا زمان سیلاب برای کنترل سیل در طول تاریخ برای مازندران اثربخش بودند.
آب و نان مستند پنج قسمتی از بیان مزیت های آب بندان های مازندران است که از هفته گذشته دوشنبه شب قسمت اول آن از شبکه مستند پخش شد. بیشتر فیلم برداری های این مستند از آب بندان های بابل است چراکه این شهرستان بیشترین آب بندانهای استان را با ۲۱۰ قطعه دارا است و در کشور به شهر تالاب ها شهرت دارد.
انگاره ای به نام آب بندان
در این ارتباط کارشناس حیات وحش و محیط زیست اظهار کرد: با توجه به این که آب بندان های مازندران از صدها سال قبل تا کنون زیستگاهی برای انواع پرندگان و جانوران بود برای ما انگاره های را ایجاد کرد.
جواد یعقوب زاده گفت: آب بندان ها دیگر مختص به یک محل یا استان نیست چرا که مهمانانی از سراسر جهان در آن فرود می آیند و برای تصمیم گیری باید آنها را مد نظر قرار داد.
وی با اشاره به این مطلب که وقتی اهالی یک روستا قصد تغییر کاربری یا تغییر زیست گاه این آب بندان ها را دارند باید به این باور برسند، کاکاها، حواصیل، پرستوها و دیگر پرندگان و جانواران در این زیستگاه سهمی دارند.
این کارشناس محیط زیست آب بندان های را بخشی از جهان دانست که گونه های مختلف از سراسر جهان در آن فرود آمده و اثرات مثبتی برای کشاورزی و باغداری منطقه خواهند داشت.
یعقوب زاده گفت: ۵۵۰ گونه پرنده در فصول مختلف سال وارد کشور می شوند که نیمی از آنها در آب بندانهای مازندران در فصل های مختلف حضور دارند.
وی با بیان این نکته که هرچند وسعت ۱۷ هزار هکتاری آب بندان مازندران در مقابل وسعت کل استان، پهنه گسترده ای نیست، اظهار کرد: اما این وسعت کم، دستاوردهای چند بعدی و موثری برای زیست بوم منطقه دارد.
کارشناس محیط زیست تصریح کرد: آب بندانها مازندران میزبان گونه های مختلفی از گیاهانی هستند که تصفیه کننده آب است و به همین خاطر آب بندان را کلیه زمین نام می برند.
یعقوب زاده تصریح کرد: کشاورزان و اهالی بومی منطقه بدانند که پرندگان با گونه های مختلف در آسمان به پرواز درآمده و حشره های که برای اراضی شالیزاری و کشاورزی آنها مضر است را شکار می کنند.
میزبانی از همه مهره داران
در این پیوند رئیس اداره حیات‌وحش اداره‌کل حفاظت محیط‌زیست مازندران گفت: آب بندانهای مازندران از جمله زیستگاه های محسوب می شوند که همه پنج رده مهره داران در آن زیست دارند.
کوروس ربیعی افزود: کمتر ساختار زیست بومی در جهان وجود دارد که این حجم از جانوران در آن حضور دارند تا جایی که در برخی از آب بندانهای بزرگ مازندران پستانداران هم حضور دارند.
وی با بیان این که کارکردهای آب بندانها چند بُعدی است و فقط به حضور پرندگان و جانوران خلاصه نمی شود، اظهار کرد: کارکردهای این آب بندان ها همانند تالاب های بزرگ است اما در مقیاس کوچک تر که نشان از اهمیت این زیستگاه است.
رئیس اداره حیات وحش اداره کل حفاظت محیط زیست مازندران ادامه داد: آب بندانهای مازندران در همه فصول سال میزبان گونه های مختلفی از پرندگان است که برخی برای زمستان گذرانی و برخی دیگر برای جوجه ریزی در این زیستگاه ها حضور دارند.
به گزارش ایرنا، آب بندان ها که در مازندران «اِندون»، در گلستان «بندسار» و در گیلان «سِل» نامیده می شوند، مهم ترین مخازن ذخیره آب باران و نهرها برای کشاورزی هستند. هر چند که کاهش بارش ها و کم آبی در سال های اخیر سبب شد چهره ای خشک و ترک خورده از بسیاری از آب بندان ها به چشم بیاید، اما نباید از نقش بی توجهی به آب بندان ها و لایروبی و بهسازی نشدن این سازه های بومی شمال کشور در کاهش اثرگذاریشان غافل ماند.
بیشترین سهم آب بندان ها از نظر مساحت و تعداد هم مختص به مازندران است. در مازندران نزدیک به ۸۰۰ قطعه آب بندان وجود دارد که مساحت مجموع آنها حدود ۱۷ هزار هکتار است و در مجموع نیز قابلیت ذخیره‌سازی ۳۴۵ میلیون متر مکعب آب را دارند.
در زمان حاضر هر هکتار آببندان قابلیت سیراب کردن پنج هکتار شالیزار را دارد که این اثرگذاری در صورت لایروبی شدن و بهسازی آب بندان تا ۲ برابر افزایش خواهد یافت. به عبارتی بخش مهمی از نیاز آبی کشاورزی در شمال کشور با بهسازی و ترمیم همین سازه های سنتی نگهداری آب برطرف می شود.
مازندران دارای ۲ تالاب بین‌المللی میانکاله و فریدونکنار و چندین تالاب و آبگیر محلی چون ساهون، لپو و پلنگان، ولشت، استخرپشت، گل‌پل، خضر نبی، شورمست، دریوک، سراندون و بالندون، گز و کندوچال است.
بر اساس آمارهای رسمی، تاکنون بیش از ۴۹۰ گونه جانوری از رده‌های مختلف مهره‌داران اعم از پرندگان، پستانداران، خزندگان، دوزیستان و ماهی‌ها در زیست‌بوم مازندران شناسایی شده‌اند.
پرندگان با ۳۱۷ گونه از ۵۸ خانواده، پستانداران با ۶۳ گونه و ۱۹ خانواده، دوزیستان با ۹ گونه از ۶ جنس و ۶ خانواده، خزندگان با ۲۶ گونه از ۲۱ جنس و ۱۱ خانواده و ماهی‌ها با ۷۵ گونه بخشی از تنوع زیستی حیات وحش مازندران را تشکیل می‌دهند.
