استان گلستان طی سالیان اخیر همواره با پدیده خشکسالی مواجه بوده و باور اینکه روزی زمین های این استان با اشباع از آب درگیر پدیده سیلاب و روان آبها می شود؛ برای کمتر کسی قابل باور بوده است.
به گزارش اقتصاد شمال استان گلستان هم از روند خشکسالی و بی آبی سال های اخیر بی نصیب نبوده و اگرچه هر چند سال یکبار از خشم طبیعت و جاری شدن سیلاب زخم برداشته، اما رودخانه های آن در گذر زمان معمولا آرام بوده و اینکه چگونه این آرامش طوفانی شد و خانه ها را بی رحمانه در نوردید، قبل از هر چیز نیازمند آشنایی با رودها و سدهای منطقه است.
در خصوص سیل گلستان هنوز به بررسی و تحقیقات کارشناسی نیاز است؛ از عوامل طبیعی تا عوامل مصنوعی که در آن هم نقش مدیریت و پروژه های ملی و منطقه ای قابل احصاء است و هم نقش فرهنگ عمومی و نگاه عمومی به محیط زیست اما در عین حال پیش از هر چیز می بایست از شرایط طبیعی حوزه های آبگیر اعم از رودخانه، سدها و تالاب های استان بدانیم.
دراین گزارش سعی شده است اطلاعاتی در خصوص منابع آب و حوزه های آبریز استان گلستان در اختیار مخاطبان قرار گیرد:
*رودخانه ها
گلستان با بیش از ۲۰ هزار کیلومتر مربع وسعت و جای دادن هفت اقلیم از ۱۳ اقلیم دنیا در خود سه رودخانه اصلی و دایمی موثر در امر جمع آوری و هدایت آب سطحی، تغذیه آب خوان های زیر زمینی و تامین کننده آب مورد نیاز بخش های کشاورزی، صنعت و کنترل سیلاب از خسارت به شهرها و روستاها در سدهای در حال بهره برداری را دارد.
رودخانه های دایمی و اصلی گلستان شامل گرگان رود، قره سو و اترک با ۴۵ رشته رودخانه هستند که طبق گزارش شرکت آب منطقه ای گلستان طول این رودخانه ها معادل ۲ درصد از ۱۴۶ هزار کیلومتر طول رودخانه های ایران است.
گرگانرود بزرگترین رود داخل استان گلستان به شمار می رود که از دامنه‌های شمالی البرز شرقی و دامنه‌های غربی ارتفاعات استان خراسان شمالی سرچشمه می‌گیرد و از به هم پیوستن رودهای دوغ، اوغان، قلی تپه در گالیکش، چهل چای و نرماب در مینودشت، خرمارود در آزادشهر، سیاه چوب در خان ببین، سالیان تپه و قره چای در رامیان، زرین گل و کبودوال در علی آباد و محمدآباد، جعفر آباد و قرن آباد در گرگان تشکیل می‌شود.
جهت جریان آب این رودخانه‌های تاثیر گذار در توسعه گلستان از شرق به غرب بوده و شاخه‌های آن از رشته کوه البرز سرچشمه گرفته و از جنوب به شمال جریان دارند که پس از عبور از شهرهای گنبدکاووس و آق قلا در غرب خواجه نفس در شهرستان گمیشان به دریای خزر می‌ریزد.
قره سو دیگر رودخانه دایمی استان گلستان است که از ارتفاع ۲۹۰۰ متری کوه‌های اسب چر، سوس و قزیمان سرچشمه می‌گیرد و بعد از پیمودن چشمه‌سارها و شاخه‌های فرعی به نام رودخانه باغشاه و کمی پایین‌تر به نام گرماب دشت سرانجام با سایر شاخه‌های فرعی، رودخانه قره سو را تشکیل می‌دهد که در جنوب استان با جهت شرقی – غربی جریان دارد.
از مهم‌ترین شاخه‌های قره سوه می‌توان به گرماب دشت، چهل چهار آب، شصت کلا، فسن رود، النگ دره، نوشن و زیارت در جنوب گرگان اشاره کرد.
این رودخانه بعد از پیمودن از چند دهستان بین بندر ترکمن و بندرگز در کنار روستای قره سو به خلیج گرگان می‌ریزد.
رود اترک واقع در نوار مرزی گلستان با کشور ترکمنستان که یکی از طولانی‌ترین رودهای کشور محسوب می شود، از ارتفاعات هزار مسجد استان خراسان شمالی سر چشمه می‌گیرد و وارد استان گلستان می شود و جهت این رودخانه هم شرقی – غربی است و پس از عبور از مناطق کوهستانی به تپه ماهورهای کم ارتفاع مرزی و دشت سرازیر شده و در محلی بنام ‘چات’ (مرز ایران و ترکمنستان) به رشته فرعی سومبار می‌پیوندد و پس از عبور از مراوه تپه و اینچه برون گنبد کاووس به دریای خزر وارد می شود.
مهم‌ترین شاخه‌های اترک، شامل سومبار، آجی سو، آق سو،، گرگانلی و گوگول چای می‌باشد.
*سدها
در استان گلستان ۱۴سد اعم از مخزنی و تالاب سد در حال بهره برداری شامل شهید چمران و بوستان در کلاله، گلستان، شهید ایمری، شهید قربانی، دانشمند، اینچه برون، تالاب سد های آلماگل و آلاگل در گنبدکاووس، کرند در مراوه تپه، کبودوال در علی آباد کتول، کوثر در گرگان، شهید دستغیب و وشمگیر در آق قلا، وجود دارد.
سدهای مخزنی بیشتر از نوع خاکی، خاکی همگن و غیر همگن و لاستیکی ساخته شده که حدود ۳۰۰ میلیون متر ذخیره ظرفیت آب دارند.
سد های در حال بهره برداری استان گلستان در بخشی از مسیر های سه رودخانه دایمی شامل گرگان رود، قره سو و اترک دارای ۲ هزار و ۸۵۰ کیلومتر طول دارند که ۱۴۰۰ کیلومتر آن در جنگل ها، مراتع و زمین های کشاورزی عبور می کند، ۸۰۰ کیلومتر رودخانه تاسیسات و راه ها را احاطه کرده و ۶۵۰ کیلومتر رودخانه نیز در شهرها و روستاها جریان دارد، ساخته و آب ذخیره سازی می کنند.
عمده سدهای ساخته شده در گلستان در حوضه آبریز گرگانرود دارای ۱۱ هزار و ۳۸۰ کیلومتر مربع وسعت معادل ۴۸ درصد سطح استان در بر می گیرد که از شمال به حوضه آبریز رودخانه اترک سفلی، از جنوب به حوضه آبریز اصلی ایران مرکزی در استان سمنان و از غرب به دریای خزر محدود شده است.
در حوضه آبریز گرگانرود ۶۷ درصد آب سطحی استان گلستان معادل ۸۲۸ میلیون مترمکعب جریان دارد.
از میان سدهای در حال بهره برداری بر روی رودخانه گرگانرود، ۳ سد بوستان، گلستان و وشمگیر نقش به سزایی در مهار سیلاب اخیر داشتند.
سد خاکی بوستان با ظرفیت ۳۳ میلیون متر مکعب بر روی رودخانه گرگانرود در هفت کیلومتری شمال غرب شهر کلاله با هدف تامین آب کشاورزی، صنعت، پرورش ماهی و کنترل سیل ساخته شده و بهره برداری می شود.
سد خاکی در حال بهره برداری گلستان با ۴۸ میلیون متر مکعب ظرفیت ذخیره آب برای مصارف کشاورزی،صنعت، پرورش ماهی و کنترل سیل در فاصله ۱۵ کیلومتری شرق شهر گنبدکاووس قرار دارد و در ابتدای دهه ۸۰، تجربه نجات شهر گنبدکاووس و روستاهای حاشیه رودخانه گرگانرود به سمت شهر آق قلا را داشت.
سد خاکی وشمگیر از اواخر سال ۱۳۴۹ به طور رسمی آبگیری و بهره برداری شده و اکنون ظرفیت ذخیره سازی ۳۷ میلیون متر مکعب آب با اهداف مصرف در بخش های کشاورزی، صنعت، پرورش ماهی و کنترل سیل را دارد.
تالاب سدهای آلماگل و آلاگل واقع در بخش داشلی برون گنبدکاووس بیشتر از آب جاری در رودخانه مرزی اترک واقع در نوار مرزی شمال استان و در همسایگی ترکمنستان، تغذیه می شود.
*تالاب ها
تالاب آلماگل، تالاب آب شوری در بخش داشلی برون شهرستان گنبدکاووس ۲٬۰۷ کیلومتر مربع مساحت و حداکثر ۲ متر عمق قرار دارد.
بارندگی سالانه در این تالاب ۲۵۰ تا ۳۰۰ میلیمتر، رطوبت بین ۲۶ تا ۱۰۰ درصد و متوسط دما حداقل منهای پنج و حداکثر ۴۲ درجه سانتی‌گراد است.
شوری آب این دریاچه کمتر از دو دریاچه آلاگل و آجی گل در داشلی برون گنبدکاووس است و منبع اصل تأمین آب آن رودخانه اترک است.
تالاب آلماگل محل زیست جانوران است.
همچنین تالاب آلاگل هم به عنوان بزرگترین دریاچه استان گلستان و یک تالاب آب شور است که در بخش داشلی برون و در کنار شهر اینچه برون گنبدکاووس واقع است. فاصله این تالاب تا شهر گنبد کاووس حدود ۷۵ کیلومتر مربع است.
آلاگل که ۲۵ کیلومتر مربع مساحت و حداکثر ۲٫۵ متر عمق دارد، در چند کیلومتری مرز ترکمنستان و در مرکز شوره‌زار بزرگ ترکمن صحرا واقع شده و یک دریاچه آب شور محسوب می شود و به همین جهت پرورش ماهیان آب شور زی دریای خزر به‌ویژه ماهی سفید و کپور در این تالاب رونق زیادی دارد.
تالاب های آلماگل و آلاگل به عنوان تالاب های بین‌المللی از سال ۱۹۷۵ در کنوانسیون رامسر ثبت شده است.
در سیل اخیر و بر اساس گزارش اواخر فروردین ۹۸ شرکت آب منطقه ای گلستان ۵ میلیون متر مکعب آب معادل ۹۸ درصد حجم ظرفیت تالاب سد آلماگل و ۶۳ میلیون متر مکعب آب معادل ۹۰ درصد ظرفیت تالاب سد آلاگل ذخیره شده که مصرف آن بیشتر در حوزه حفظ زیست محیطی استان است.
*حجم باران و ظرفیت های موجود
با بارش شدید باران ۲۷ و ۲۸ اسفند ماه سال ۹۷ استان گلستان در مدت زمانی کوتاه حجم بالای آب را از طریق رودخانه ها از جمله دو حوزه گرگانرود و اترک و زیر شاخه های آن شامل اوغان گالیکش، چهل چای و نرماب مینودشت، خرمارود آزادشهر، قره سو رامیان، زرین و محمد آباد علی آباد به سمت سدهای در حال بهره برداری سرازیر شد که بخشی از این بارش در پشت سدها و حجم چندین برابری آن در رودخانه گرگان منتهی به دریای خزر جاری و شهرها و روستاها مسیر خود را دچار آبگرفتگی شدید کرد.
به گفته کارشناسان شرکت آب منطقه ای گلستان، طول مسیر رودخانه گرگان رود از سد بوستان در کلاله تا خواجه نفس شهرستان گُمیشان در غرب استان و ورودی آب رودخانه به دریای خزر ۲۵۰ کیلومتر بوده و ظرفیت آب گذری عادی رودخانه گرگان رود در محل شهر گنبدکاووس ۲۷۳ متر مکعب بر ثانیه و در محل شهر آق قلا ۱۲۰ متر مکعب بر ثانیه است.
براساس گزارش این کارشناسان، مدت زمان طی مسیر سیلاب از سد گلستان تا شهر گنبدکاووس ۵ ساعت، از گنبدکاووس تا سد وشمگیر ۳۵ ساعت، از سد وشمگیر تا آق قلا ۳۵ ساعت و از آق قلا تا خواجه نفس گُمیشان ۲۴ ساعت پیش بینی می شود.
مدیرعامل شرکت آب منطقه ای گلستان در این پیوند گفت: بارش شدید باران طی مدت ۳ روز نخست، حجم سیلاب بیش از ظرفیت را در مخازن سدهای گلستان ایجاد کرد.
علی نظری افزود: در ۲۴ ساعت اولیه در مناطقی از استان ۳۵۰ میلیمتر بارش گزارش شد در حالی که کل متوسط بارندگی استان در یکسال ۴۵۰ میلیمتر است.
به گفته وی، بارش اواخر اسفند ۹۷ در تمام نقاط به ویژه شرق گلستان رخ داد و تا اول فروردین ماه ۹۸ ادامه یافت و باعث ایجاد حجم بالای رواناب شد به طوری که دبی اوج سیلاب ورودی به سد گلستان افزون بر ۷۰۰ متر مکعب بر ثانیه و در سد بوستان افزون بر ۲۳۰ مترمکعب بر ثانیه اندازه گیری شد.
وی ادامه داد: بخشی از این سیلاب در مخازن سدهای استان مدیریت و مقدار دبی سیلاب را کاهش داد به گونه ای که تا دهم فروردین ماه ۹۸ دبی اوج سیلاب پس از سد بوستان به ۱۰۲ متر مکعب بر ثانیه و دبی اوج پس از سد گلستان به ۵۴۵ متر مکعب کاهش یافت.
به گفته وی در ۲۴ فروردین ماه ۹۸ خروجی از سر ریز سد بوستان ۱۲ متر مکعب بر ثانیه، گلستان ۵۸ متر مکعب آب بر ثانیه و وشمگیر ۵۷ متر مکعب آب بر ثانیه رسید.
مدیرعامل شرکت آب منطقه ای گلستان گفت: علاوه بر این، آبدهی تمامی رودخانه های پایین سد های گلستان و وشمگیر همزمان با رودخانه های بالادست زیاد بوده و رودخانه گرگانرود در شهر گنبدکاووس صرفا توان عبور بخشی از سیلاب را داشت.
وی بیان کرد: حداکثر ظرفیت ایمن آب در بستر رودخانه گرگانرود حدود ۱۲۰ مترمکعب در ثانیه در شهر آق قلا است در حالی که حداقل دبی اوج سیلاب بعد از سد وشمگیر به حداقل ۴۴۰ متر مکعب در ثانیه رسیده بود.
*آخرین وضعیت
علی نظری مدیرعامل شرکت آب منطقه ای گلستان در ادامه در خصوص وضعیت جاری اینگونه توضیح داد در اواخر فروردین ۹۸ و پیش از بارندگی اخیر، میزان آبدهی سه رودخانه چهل چای، نرماب و خرمارود در ایستگاه اراز کوسه ۴۳ مترمکعب بر ثانیه، گرگان رود در گنبدکاووس ۴۹ متر مکعب بر ثانیه، اترک در ایستگاه مراوه تپه ۳۲ متر مکعب بر ثانیه و سیاه آب در انتهای حوضه قره سو ۳۶ مترمکعب بر ثانیه کاهش یافته است.
پیش از این معاون حفاظت و بهره برداری شرکت آب منطقه ای گلستان به خبرنگار ایرنا گفته بود: سد بوستان در کلاله، گلستان در گنبدکاووس و وشمگیر در شهرستان آق قلا نقش بسزایی در مقابله با وارد شدن خسارت بیش از حد سیلاب داشته اند و همچنان نیز سر ریز دارند.
حسین دهقان با تاکید بر اینکه تمامی سدهای استان سالم هستند، اظهار داشت: با توجه به بارش باران اخیر در منطقه، حجم آب پشت سه سد بوستان، گلستان و وشمگیر حدود ۲٫۵ برابر ظرفیت آن بود به طوری که ۲۶۴ میلیون متر مکعب آب پشت این سدها رسید در حالی که ظرفیت هر این سدها ۱۱۸میلیون مترمکعب است.
وی افزود: رهاسازی آب سدها با توجه به جاری بودن حجم بالای آب در این رودخانه امکان پذیر نبوده و در مسیر خود در شهرهای گنبدکاووس، آق قلا، گمیشان و روستاهای حاشیه مشکل آبگرفتگی را تشدید می کند.
اکنون با گذشت بیش از ۴۰ روز از جاری شدن سیلاب و آبگرفتگی در بخشی از شهر های گنبدکاووس، آق قلا و گمیشان و روستاهای زیر دست سدهای بوستان، گلستان و وشمگیر تلاش دستگاه های عضو ستاد مدیریت بحران گلستان، نیروهای مسلح و مردم برای هدایت آب به دریا با ایجاد کانال و لایروبی بر روی رودخانه گرگان رود همچنان ادامه دارد.
