گروه: اجتماعی
تاریخ: ۴:۳۹ :: ۱۳۹۶/۰۹/۰۱
برنامه ششم توسعه بارها ازسوی کارشناسان به‌عنوان آخرین فرصت برای نجات منابع آب کشور و به‌تبع آن، تمدن ایران معرفی شده است. اما حاضران در نشست «امنیت آب و غذا در برنامه‌های پنج‌ساله توسعه» معتقدند که هیچ اثری از این مسئله در برنامه ششم توسعه دیده نمی‌شود.
در برنامه ششم هم به‌طرز دست‌ودلبازانه‌ای قرار است با صرف منابع آب، تولیدات بخش کشاورزی افزایش یابد. از نگاه کارشناسان بی‌طرف حاضر در نشست دیروز، افزایش تولید و کاهش برداشت از منابع آب زیرزمینی دو هدفی هستند که در یک برنامه جمع نمی‌شوند. برنامه ششم آخرین فرصت پیش‌رو برای نجات منابع آب ایران است اما در متن این برنامه، توسعه ۵٠٠هزار هکتار باغ روی اراضی شیبدار پیش‌بینی شده است که حداقل یک درصد، بر حجم مصرف رواناب‌های کشور می‌افزاید.
این افزایش یک‌درصدی، برای منابع آب ایران که در مرز غیرقابل بازگشت قرار گرفته‌اند، به مفهوم زدن تیر خلاص به تمدن ایران به قیمت تولید کمی بادام و انگور بیشتر است. دیروز مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست‌جمهوری، نشست «امنیت آب و غذا در برنامه‌های پنج‌ساله» را برگزار کرد. در این نشست صف‌بندی کارشناسان وابسته به وزارت جهاد کشاورزی و وزارت نیرو به‌وضوح قابل لمس بود. همچنان مناقشه بر سر این بود که باید به خودکفایی دست یابیم. کارشناسان وابسته به وزارت جهاد کشاورزی از اهداف بلندپروازانه‌ای سخن می‌گفتند که باوجود رشد تولیدات، می‌توانست میزان برداشت از منابع آب زیرزمینی را هم کاهش دهد و کارشناسان وابسته‌به وزارت نیرو هم تأکید داشتند که حل مسئله آب باتوجه به گسترده‌شدن ابعاد اجتماعی آن، هیچ راهی ندارد جز اینکه در میزان مصرف تجدیدنظر کنیم و با بازتخصیص منابع، طرحی نو برای مصارف آب کشور داشته باشیم.
کارشناسان وزارت جهاد کشاورزی تصور می‌کردند که دیواری کوتاه‌تر از این وزارتخانه در زمینه مصرف آب پیدا نشده و در مقابل کارشناسان وزارت نیرو نیز تأکید داشتند که به نقطه‌ای رسیده‌ایم که اگر مصرف کنترل نشود، همه‌چیز در فلات ایران از دست خواهد رفت. دراین‌میان کارشناسانی هم بودند که با نگاه موشکافانه، به‌دور از وابستگی‌های دستگاهی، اهداف برنامه ششم را نقد کرده و اعلام کردند که مسیر طراحی‌شده برای چهار سال آینده ایران، سرزمین خشک مادری را به نقاط خطرناکی خواهد رساند. لطف‌الله ضیایی، عضو کانون هم‌اندیشی آب اتاق فکر اصفهان، آمار تکان‌دهنده‌ای از کف‌شکنی چاه‌ها ارائه داد. به‌گفته او، سالانه هزارو ٢٠٠ کیلومتر کف‌شکنی چاه در جست‌وجوی منابع آب زیرزمینی انجام می‌شود.
اهداف برنامه ششم، آینده امنیت غذایی را مبهم می‌کند
به‌گفته این عضو کانون هم‌اندیشی آب اتاق فکر اصفهان، ماده ٣١ قانون برنامه ششم که بر خودکفایی ٩۵درصدی محصولات کشاورزی تأکید داشته و افزایش تولید محصولات دارای مزیت صادراتی را هدف قرار داده است، با روح مصرف کم آب همخوانی ندارد. او اضافه کرد: ایجاد باغات روی اراضی شیبدار، ناپایداری منابع آب کشور را افزایش می‌دهد و آینده امنیت غذایی را مبهم‌تر خواهد کرد.ضیایی گفت: براساس اهداف برنامه ششم قرار است ۵٠٠ هزار هکتار باغ روی اراضی شیبدار ایجاد شود. وزارت جهاد کشاورزی در برنامه‌ای ١٠ ساله می‌خواهد ٨١٠ هزار هکتار باغ روی اراضی شیبدار ایجاد کند.
دولت برای تشکیل هر هکتار باغ، هشت‌میلیون تومان کمک بلاعوض می‌دهد. بار مالی چنین طرحی ۴٠ هزار‌میلیارد تومان برای کشور است. با درنظرگرفتن آورده مردم، ١١٢ هزار‌میلیارد تومان اعتبار صرف می‌کنیم که با توسعه باغات روی اراضی شیبدار مصرف آب را افزایش دهیم.او ادامه داد: توسعه این باغات، برخلاف اظهارات کارشناسان وزارت جهاد کشاورزی، زمینه کاهش تبخیر را فراهم نمی‌کند، بلکه این باغات یک‌درصد از رواناب‌های سطحی را مصرف می‌کنند؛ یعنی این طرح، بارگذاری بر منابع شکننده آب کشور را افزایش می‌دهد.
درحالی‌که ادامه شرایط موجود (از نظر مصرف منابع آب)، نابودی کشور را به‌همراه دارد چگونه یک‌درصد اضافه برداشت از منابع آب سطحی اشکالی ندارد؟ حتی اگر برنامه ششم حفظ وضع موجود (از نظر مصرف آب) را پیگیری می‌کرد، توسعه باغات روی اراضی شیبدار با این هدف مغایرت داشت.ضیایی به برخی اثرات مثبت آبیاری تحت فشار اعتقاد داشت، بااین‌حال بیان کرد: ٢٠ هزار میلیارد تومان کمک بلاعوض دولت به روش‌های نوین آبیاری، کمکی به صرفه‌جویی آب نمی‌کند بلکه شرایط را بدتر می‌کند.
افزایش ۵ میلیارد مترمکعبی مصرف آب، در باغات شیبدار
علیرضا توکلی، عضو هیئت علمی مؤسسه تحقیقات فنی و مهندسی، سخنران دیگری بود که با ارائه برخی محاسبات ادعا کرد با توسعه باغات روی اراضی شیبدار، فقط ٩٠ تا ١٢٠میلیون مترمکعب از رواناب‌های سطحی کشور کم می‌شود. اما از آنجا که تلفات تبخیری کاهش می‌یابد، با ایجاد باغات روی اراضی شیبدار، حدود ۶۵٠میلیون مترمکعب آب از طریق جلوگیری از تبخیر، به منابع آب کشور اضافه می‌شود.در واکنش به سخنان این محقق بخش کشاورزی، هدایت فهمی، معاون دفتر برنامه‌ریزی کلان آب و آبفای وزارت نیرو، تأکید کرد: توسعه باغات روی اراضی شیبدار نیاز به آبیاری تکمیلی داشته و به صورت دیم نمی‌توان در این باغات محصول تولید کرد. این طرح، دست‌کم پنج‌میلیارد مترمکعب آب مصرفی در بخش کشاورزی را افزایش می‌دهد و تمام سازه‌های پایین‌دست را دچار مشکل خواهد کرد.
وی همچنین از بحران بزرگ‌تری به نام بحران کیفیت آب یاد کرد و افزود: تا پنج سال دیگر هیچ آب باکیفیتی برای تأمین نیازهای شرب کشور در اختیار نخواهیم داشت.مجتبی پالوج، معاون مؤسسه پژوهش‌های برنامه‌ریزی، اقتصاد کشاورزی و توسعه روستایی، نیز در سخنان خود تلاش کرد با گره‌زدن مسئله امنیت غذایی به امنیت سیاسی، دستیابی به خودکفایی را امری ضروری برای ایران توصیف کند، اما خوشبختانه عباس کشاورز، معاون وزیر جهاد کشاورزی، برای تولید در بخش کشاورزی راهکار میانه‌ای داشت. به گفته کشاورز، باید خط قرمزهایی تعریف شود. اگرچه تأمین امنیت غذایی برای تمام کشورهای جهان اهمیت دارد، اما باید بدانیم به‌ازای مصرف هر مترمکعب آب چقدر محصول کشاورزی تولید می‌کنیم. با تعریف خط قرمزها، می‌توانیم تصمیم بگیریم که کدام کشت در مناطق باید ادامه یابد و ادامه کاشت کدام نوع محصول، باید متوقف شود.
وی که بسیار امیدوارانه به حل مسئله آب نگاه می‌کرد، برخی راهکارها؛ مثل توسعه کشت گلخانه‌ای محصولات زراعی و باغی یا استفاده از توری روی باغات برای ایجاد سایه با هدف جلوگیری از خسارات تگرگ و کاهش تبخیر را هم ارائه کرد، اما درباره اینکه سرمایه هنگفت مورد نیاز این طرح‌ها چگونه تأمین خواهد شد، هیچ نکته‌ای از سوی وی مطرح نشد. توضیح اینکه بخش کشاورزی در طول برنامه پنجم با کاهش نرخ سرمایه‌گذاری مواجه بوده و اجرای طرح‌های پرهزینه در این بخش، بدون داشتن برنامه‌های دقیق و دارای توجیه اقتصادی مناسب، امکان‌پذیر نخواهد بود.
دستیابی به اهداف برنامه ششم نیازمند صرف ٢٠میلیارد مترمکعب آب بیشتر
کارشناسان بخش تولید در نشست دیروز تلاش می‌کردند از اهداف افزایش تولیدات کشاورزی دفاع کنند. حمیدرضا جانباز، مشاور فنی معاونت آب و خاک وزارت جهاد کشاورزی، یکی از کارشناسانی بود که مدعی شد: با اجرای برنامه بهبود راندمان آبیاری، از ۴٠ درصد فعلی به ۴۵ درصد، درمجموع حدود ١۵میلیارد مترمکعب آب در طول برنامه ششم صرفه‌جویی خواهد شد. وی معتقد بود: با بهبود راندمان و برداشت کمتر از منابع آب زیرزمینی، سالانه معادل یک‌میلیارد دلار صرفه‌جویی ارزی و ١,۵٣میلیون تن کاهش انتشار گاز دی‌اکسیدکربن برای کشور ایجاد خواهد شد. این در حالی است که بر اساس گزارش نهادهای بین‌المللی نظیر بانک جهانی و سازمان خواروبار کشاورزی (فائو) توسعه سیستم‌های نوین آبیاری، منجر به کاهش مصرف آب نمی‌شود. ضمن آنکه با افزایش سطح زیر کشت در بخش کشاورزی، قطعا کاهش برداشت از منابع آب اتفاق نخواهد افتاد. البته محاسبات علی حاجی‌مرادی، کارشناس ارشد مدیریت منابع آب دانشگاه صنعتی امیرکبیر، نشان داد که دفاعیات کارشناسان وزارت جهاد کشاورزی چندان هم درست نیست. به گفته او، براساس اهداف برنامه ششم، میزان تولید ١٧ محصول در بخش کشاورزی باید از ٨٣ میلیون تن فعلی به ١١٢میلیون تن برسد.
برای تولید این ١٧ محصول درحال‌حاضر ٧۶میلیارد مترمکعب آب از منابع تجدیدپذیر مصرف می‌شود و برای دستیابی به هدف ١١٢میلیون‌تنی، مصرف آب به میزان ٢۵میلیون مترمکعب افزایش خواهد یافت. این کارشناس در نشست دیروز گفت: درحال‌حاضر ایران ١٠۶ درصد منابع آب تجدیدپذیر خود را استفاده می‌کند و در صورت تحقق اهداف برنامه ششم توسعه، حجم مصرف منابع آب تجدیدپذیر به بالای ١١۵میلیارد مترمکعب خواهد رسید.
٣٠ درصد محصولات کشاورزی آلوده به فلزات سنگین است
در کشوری که ٩٠ درصد منابع آب کشور صرف تولیدات کشاورزی می‌شود، به استناد سخنان زین‌العابدین طهماسبی‌سروستانی، رئیس دفتر برنامه‌ریزی و بودجه سازمان پژوهش‌های علمی و صنعتی ایران، ٣٠ درصد محصولات تولیدی، آلوده به فلزات سنگین هستند و مصرف آن، برای سلامت جامعه مشکل ایجاد می‌کند؛ یعنی آب کشور صرف تولید محصولات مضر شده است. ضمن آنکه به اعتقاد احمد‌علی کیخا، عضو کمیسیون کشاورزی مجلس شورای اسلامی، از آنجا که هنوز در تعریف امنیت آب و غذا به درک مشترکی در کشور نرسیده‌ایم، در نتیجه در برنامه‌ریزی هم دچار مشکل هستیم. این عضو کمیسیون کشاورزی گفت: شورای‌عالی آب به‌جای اینکه ساختاری برای هماهنگی دستگاه‌های مختلف در مسئله آب باشد، به محلی برای تصویب پروژه‌ها تبدیل شده است.
