تمام آنها یک ویژگی مشترک دارند؛ بالاخره می‌ترکند، حباب‌های دارایی را می‌گویم از بازار مسکن گرفته تا بازار ارز و طلا و بورس.
ایلناز ابراهیمی،در دو سال گذشته با هجوم نقدینگی‌های سرگردان برای کسب عایدی بیشتر به بازارهای مختلف اقتصاد ایران همواره شاهد شکل‌گیری حباب انواع دارایی بوده که با عقب‌نشینی تقاضای سفته‌بازی این حباب‌ها ترکیده است.
تمام آنها یک ویژگی مشترک دارند؛ بالاخره می‌ترکند، حباب‌های دارایی را می‌گویم از بازار مسکن گرفته تا بازار ارز و طلا و بورس. حباب اغلب به وضعیتی گفته می‌شود که در آن قیمت دارایی‌ها یا برخی از ابزارهای مالی همچون برخی از اوراق بهادار به دلیل حمله سفته‌بازان و تقاضای آنها به سرعت و شدت افزایش یافته و این افزایش به دلیل ماهیت این نوع تقاضا، کوتاه‌مدت بوده و در بلندمدت قابل دوام نیست. بعد از چنین افزایش شدید و سریعی، قیمت‌ها به نقطه‌ای می‌رسند که سفته‌بازان احساس خطر کرده و دیگر بازده بیشتری برای خود در آن بازار دارایی خاص متصور نیستند، در نتیجه به سرعت با فروش دارایی خود از بازار خارج شده و بر اثر این افزایش ناگهانی در عرضه، قیمت‌ها به سرعت شروع به کاهش می‌کنند به طوری که کمابیش به قیمت‌های پیش از شکل‌گیری حباب برمی‌گردند که معمولاً مبتنی بر قیمت پایه اقتصادی آن دارایی است.
در شکل‌گیری یک حباب اغلب عوامل روانی نظیر انتظارات هیجانی در مورد آینده بازار و اعتماد به نفس کاذب یا بیش از حد کارگزاران اقتصادی در مورد توانایی پیش‌بینی حوادث آتی مهم‌ترین نقش را در پویایی‌های قیمت بازی می‌کند. نگاهی به عرصه‌های مختلف اقتصادی و فعالیت‌های بازارهای مختلف نشان می‌دهد که حباب در برخی از حوزه‌های اقتصادی بیش از بقیه مشاهده می‌شود که مهم‌ترین آنها عبارتند از:
-حباب در بازار مسکن، جایی که اغلب بعد از چند سال رکود و ثبات، به ناگهان جهش شدید قیمت در عرض یک سال یا کمتر از آن مشاهده می‌شود که در اقتصاد ایران بارها تجربه شده و بعد از افزایش ناگهانی قیمت‌ها و چند برابر شدن آنها، به ناگهان با خروج خریداران واقعی، به دلیل از دست رفتن قدرت خرید، و نیز سفته‌بازان، به دلیل انتظارات بلندمدت آنها از روند سودآوری این بازار، حباب قیمت‌ها از بین می‌رود و هر چند قیمت‌ها به قبل از زمان حباب باز نمی‌گردد ولی بسیاری از کسانی که به امید سفته‌بازی وارد این بازار شده بودند، با از دست دادن بخش مهمی از منابع اولیه خود، با آب رفتن سرمایه‌هایشان مواجه می‌شوند.
– حباب در بازار کالاهای سرمایه‌ای نظیر طلا که هم می‌تواند مانند دهه‌های ۱۹۷۰ و ۱۹۸۰ در سطح جهانی اتفاق بیافتد و هم مانند سال‌های ۱۳۹۶ و ۱۳۹۷ بیشتر بر اثر فشار شدید تقاضای داخلی ایجاد شود به طوری که مشاهده شد در این سال‌ها به دلیل شدت سفته‌بازی در بازار طلا، قیمت سکه در داخل کشور با حباب مثبت مواجه شد و در برخی مواقع این حباب حتی تا یک سوم ارزش بازاری سکه را تشکیل می‌داد.
– حباب بازار سهام، زمانی به وقوع می‌پیوندد که قیمت‌ها در این بازار بدون توجه به وضعیت واقعی بازده شرکت‌ها و سوددهی آنها افزایش می‌یابد و بازیگران بازار تنها به نیت سفته‌بازی و در کوتاه‌مدت به تقاضا دامن می‌زنند، این اتفاقی است که در چند ماه گذشته با وجود رکود شدید حاکم در بخش تولید کشور، در بازار سهام مشاهده شده به طوری که در روز اول مهر ماه تنها در یک روز شاخص کل بورس بیش از ۳ درصد رشد پیدا کرد.
– حباب در بازار سایر کالاهایی که برای خانوارها در حکم دارایی هستند از جمله اتومبیل که خانوارهای ایرانی آن را در زمره دارایی‌هایی همچون املاک و مستغلات می‌بینند که علاوه بر جنبه مصرفی، در حکم دارایی نیز بوده و در بازار کالاهای دست دوم اغلب ارزش آن متناسب با تورم یا حتی بیشتر افزایش می‌یابد.
برخی از اقتصاددانان از رشد ناگهانی تقاضا بنابه عوامل برون‌زایی نظیر رشد ناگهانی اعتبارات بانکی یا جهش درآمدهای نفتی در برخی از کشورهای نفت‌خیز که موجب رشد شدید و سریع تقاضا در اقتصاد می‌شود و ظرفیت‌های طرف عرضه اقتصاد از قابلیت پاسخگویی به این تقاضا برخوردار نباشند، نیز تحت عنوان حباب یاد می‌کنند. این اتفاقی است که در بیشتر دوره‌های جهش قیمت جهانی نفت در اقتصاد ایران به وقوع پیوسته است و به همراه خود تورم را نیز افزایش داده است.
نگاهی به این طبقه‌بندی و بررسی روند بازارهای دارایی و پویایی قیمت‌ها در آن نشان می‌دهد که اقتصاد ایران در دو سال گذشته همواره درگیر شکل‌گیری حباب در بازار یک دارایی، هجوم نقدینگی‌های سرگردان به آن برای کسب عایدی بیشتر، بزرگتر شدن حباب بر اثر شدت گرفتن تقاضا و در نهایت اثرگذاری نیروهای مختلف بر پویایی قیمت‌ها و کنترل نسبی آن و در نتیجه عقب‌نشینی تقاضای سفته‌بازی و ترکیدن حباب در آن بازار خاص بوده است. به عنوان مثال در سال ۱۳۹۶ و نیز سال ۱۳۹۷، اقتصاد کشور شاهد شکل‌گیری حباب در بازار سکه بود که با شروع پیش‌فروش سکه در بازار از طرف بانک مرکزی و تحویل آن، قیمت‌ها در این بازار شروع به عقب‌نشینی کردند و هر چند حباب سکه به صورت کامل تخلیه نشد ولی سفته‌بازان شروع به خروج از این بازار کرده و نقدینگی سرگردان بازارهای دیگری را هدف قرار داد. در همین سال ۱۳۹۷ بود که بازار ارز نیز دوشادوش بازار سکه با حبابی باورناپذیر مواجه شد و نرخ ارز حتی تا رقم ۱۹۰۰۰ تومان برای هر دلار اوج گرفت ولی با مداخلات موفقیت‌آمیز بانک مرکزی و آرام گرفتن جو اولیه به تدریج در نیمه دوم سال و هم‌چنین در سال ۱۳۹۸ تا کنون با روندی مستمر کاهش یافته و نرخ دلار به حول و حوش ۱۱۵۰۰ تومان افت کرده است که می‌توان آن را به مصداق ترکیدن حباب در بازار ارز تلقی کرد.
قیمت مسکن نیز با کمی تأخیر از سال ۱۳۹۷ شروع به افزایش کرد و حتی تا اواخر بهار ۱۳۹۸ با شتاب به رشد خود ادامه داد که با افت قدرت خرید اقشار مختلف و خروج سفته‌بازان از این بازار در تابستان امسال از سرعت رشد آن کاسته شد و تا حدودی روند نزولی به خود گرفت. بازار دیگری که کمابیش همین الگوی رشد حباب‌گونه قیمت‌ها در آن مشاهده شده، بازار خودروهای سواری است که از نیمه دوم سال ۱۳۹۷ شاهد شروع افزایش قیمت‌ها بود و کمابیش در خرداد ۱۳۹۸ سقف قیمتی در این بازار مشاهده شد و پس از آن حباب قیمتی دوام نیاورد و تا لحظه تنظیم این نوشته همچنان افت قیمت‌ها، هم در خودروهای خارجی وهم داخلی ادامه دارد.
اما در نهایت شاید بتوان گفت بازاری که در حال حاضر شاهد شکل‌گیری و بزرگتر شدن حباب قیمتی در آن هستیم بازار سهام است که در تابستان ۱۳۹۸ روزهای خوشی را برای فعالان خود رقم زد و در برخی از روزها شاخص کل افزایشی بین ۲ تا ۳ درصد را نیز تجربه کرد. ولی در این بین سوالی مطرح است، آیا افزایش قیمت‌ها در این بازار از جنس حبابی است و آیا حباب در این بازار نیز خواهد ترکید یا تحولات این بازار بر خلاف بازارهای دیگر بر مبنای تحولات بنیادین بازار شکل گرفته است؟ اگر حباب در این بازار خالی شود، بازار بعدی کدام خواهد بود و آیا روزی خواهد رسید که دیگر شاهد شکل‌گیری، بزرگ شدن و ترکیدن این حباب‌ها در اقتصاد کشور نباشیم؟
عضو هیات علمی گروه اقتصاد پژوهشکده پولی و بانکی
