تحلیلی بر فرایند تولید تا مصرف خوراک آبزیان

به گزارش اقتصاد گستر شمال، خوراک آبزیان بخش مهمی از صنعت پرورش آبزیان به شکل مدرن محسوب می شود که یک رژیم غذایی متعادل شده را برای آبزیان پرورشی فراهم کرده است. خوراک آبزیان به شکل گرانول و پلت، مواد مغذی را به شکل پایدار و متراکم در آورده که باعث می شود تا ماهی و میگو با راندمان بالا تغذیه شوند و با بالاترین سطح پتانسیل خود رشد کنند.
وضعیت خوراک آّبزیان از تولید تا مصرف چگونه است و در کشور ما میزان بهره وری از این صنعت در چه حد و حدودی است؟ همچنین، پرورش دهنده آبزیان چگونه باید از این صنعت و بهترین استفاده را داشته باشد و در نهایت، صنعت خوراک آبزیان چگونه در رشد و توسعه آبزی پروری در کشور می تواند موثر باشد؟ و سئوال های متعدد دیگری که با دکتر محمدحسن پورآقا- پژوهشگر صنعت آبزی پروری و مدیرعامل شرکت فروزان فام فجر- در میان گذاشته ایم و نتایج این سلسله گفت وگوی اختصاصی و هدفمند، در قسمت های متعدد به مخاطبان محترم تقدیم خواهد شد:
 برای شروع بفرمایید به طور کلی، خوراک آبزیان به چه منظور اختراع شد و روند رشد این صنعت، چگونه است؟
پیش از تشریح وضعیت خوراک آبزیان در شرایط فعلی باید به انواع ماهی‌ها پرداخت و اکوسیستم آن ها را مورد ارزیابی قرارداد؛ چرا که نوع تغذیه آنها به گیاه و حیوان تقسیم بندی می‌شود که به نوع گوشتخوار آن، کانی بال یا همنوع‌خوار، اطلاق می‌شود. ماهی در مسیر رشد در ابتدا با تغذیه از جلبک و لارو میگو و در ادامه از همنوعان خود تغذیه می‌کند. خوراک آبزیان به این دلیل اختراع شد تا از روند خورده شدن انواع کوچک تر ماهی توسط ماهیان بزرگ تر، جلوگیری شود تا از این رهگذر، آسیب کمتری متوجه گونه‌های کوچک تر باشد.
در ابتدای کار ، خوراک آبزیان تنها از پودر ماهی هایی تهیه می‌شد که یا در دریا تلف شده و یا پس از صید، کاربرد خوراکی برای صیادان نداشت. باتوجه به رشد جمعیت انسانی، صنعت آبزی پروری و تولید گونه‌های آبزی به عنوان منبع تامین کننده پروتئین جهت تامین نیازهای غذایی با نرخی صعودی رو به افزایش می‌باشد. بر اساس آمار ارائه شده توسط سازمان خوار و بار جهانی (FAO) آبزی‌پروری هم در آب‌های داخلی و هم در آب‌‌های شور از دهه ۱۹۹۰ تا ۲۰۲۰ با رشدی ۳ برابری روبه رو بوده است. مهم ترین اصل در صنعت آبزی پروری، تامین نیاز غذایی گونه پرورشی است، زیرا هم بیشترین هزینه جاری هر مزرعه‌ای مربوط به تامین غذا است و هم از طرف دیگر، با تامین خوراک مورد نیاز گونه آبزی، شاهد رشد مناسب و ابتلای کمتر به بیماری‌ها خواهیم بود.
رفتار غذایی گونه های گیاه خوار و گوشت خوار به چه شکل است؟
گونه‌های گوشتخوار به درصد پروتئین بیشتری در جیره غذایی خود نیاز دارند، طول روده و دستگاه گوارش این گونه‌ها، کوتاه می‌باشد و مهم ترین قلم غذایی که در جیره غذایی این گونه‌ها باید وجود داشته باشد،پودر ماهی است. توجه به غذا دهی مناسب در حد سیرشدن در این گونه‌ها به شدت حائز اهمیت است؛ چرا که در صورت گرسنه بودن، رفتارهای هم‌نوع خواری در این گونه‌ها مشاهده خواهد شد.
ماهیان گیاهخوار اما نیاز پروتئینی کمتری در طول زندگی خود خواهند داشت و بیشترین نیاز پروتئینی این گونه‌ها مربوط به دوره لاروی پس از جذب کیسه زرده خواهد بود و پس از آن به‌طبع از نیاز پروتئینی آن‌ها کاسته خواهد شد. طول دستگاه گوارش گونه‌های گیاهخوار بلندتر از انواع گونه‌های دیگر خواهد بود؛ چراکه باید فیبر موجود در ترکیبات گیاهی در طول روده با افزایش سطح تماس تجزیه شود و در اختیار گونه آبزی قرارگیرد.
اقتصادسرآمد: صرفه اقتصادی تولید خوراک آبزیان را چگونه باید تحلیل کرد؟
با گذشت زمان و افزایش قیمت ماهی، برای تولیدکنندگان خوراک آبزیان استفاده تنها از ماهی در تهیه خوراک آبزیان از صرفه اقتصادی برخوردار نبود؛ به همین دلیل، افزودن گیاهانی از جمله سویا، آرد و گندم به خوراک ماهیان نیز در دستور کار قرار گرفت تا آبزیان کربوهیدرات و پروتئین کافی را از راه تغذیه تامین کنند. شرکت بایو ترک، اولین شرکتی بود که در تولید خوراک آبزیان اقدام به افزودن انواع میوه و سبزیجات به خوراک آبزیان کرد که اتفاقا با موفقیت هایی نیز همراه شد.
اقتصادسرآمد: به اختصار، تاریخچه تولید خوراک آبزیان در کشور خودمان چیست؟
تولید خوراک آبزیان در کشورمان سابقه چندان طولانی نداشته و منحصر به ۱۳ تا ۱۴ سال گذشته با استفاده از دستگاه پرس‌پلت است که در ابتدا غذای دام و طیور را تولید می‌کرد و مواد اولیه را با پخت اولیه و پرس به شکل قرص‌ درمی آورد و با بسته بندی مناسب راهی مزارع پرورش ماهی می کرد.
 انواع مختلف خوراک آبزیان که بیشتر استفاده می شوند را تشریح بفرمایید:
غذای تّر (Wet feeds ) در این مدل خوراک آبزیان؛ میزان رطوبت این نوع غذا بیش از ۶۰ درصد و در محدوده ایی بین ۶۰-۸۰ درصد پیش بینی شده است؛ چرا که ضایعات کشتارگاهی، ماهی کیلکا، انواع ماهیان تازه و یا منجمد شده ی غیر خوراکی در این دسته غذاها وجود دارند. اتلاف مواد در این نوع غذاها بسیار زیاد می باشد و همچنین بار آلودگی ایجاد شده حاصل از این نوع غذاها نیز زیاد است که این امر خود می‌تواند محیط کشت مناسب برای رشد میکروارگانیسم‌ها و باکتری‌ها باشد. لذا این نوع غذاها بازدهی خوبی نداشته، اما از آن جایی که نزدیک به غذای طبیعی گونه آبزی می‌باشد، گاهی اوقات استفاده از آن ها مفید خواهد بود. این نوع غذا به شکل پلتی نبوده و بیشتر به شکل خمیری مصرف می‌شود .
غذای مرطوب یا Moist feeds؛ میزان رطوبت در این نوع غذا بین ۵۰-۳۰ درصد در نظر گرفته شده و عمدتا از مخلوط غذای خشک و تر درست می‌شود. این غذاها دوام و ضخامت بیشتری در مقایسه با انواع تر داشته و شرایط مناسب تری نیز در آب به خود اختصاص داده و عمدتا در مزارع پرورشی با استفاده از مخلوط پودرماهی، روغن ماهی، آرد علف های دریایی، پودر میگو و مخلوط های ویتامینی و مکمل های مواد معدنی ساخته شده و نهایتا به فرم پلتی مصرف می‌شوند. کیفیت این نوع غذاها بسته به زمان تهیه و قابلیت دسترسی به مواد خام متفاوت بوده، میزان ضریب تبدیل غذایی آن ها معمولا بیشتر از ۳ بوده، این غذا ها باید به صورت روزانه ساخته شوند.
غذای خشک یاDry feeds ؛ نوع دیگری از غذای آبزیان است. میزان رطوبت این غذا بین ۱۰-۸ درصد است رطوبت کم موجود در این غذاها مانع فعالیت های باکتریایی در خوراک آبزیان می‌شود. این غذاها مخلوطی از ترکیبات غذایی خشک است که در نهایت به شکل پلت در آمده که این پلت ها بر اساس اندازه دهان ماهی ، مقادیر مختلفی دارند. در این روش کارایی غذا با تغییر در اندازه پلت نیز تغییر می‌کند.
در تهیه غذای خشک پلت های غذایی به روش های مختلفی مانند تولید به وسیله بخار و اکسترود ساخته می‌شوند. غذاهای خشک در اکثر مزارع پرورش ماهی به صورت کاملا تجاری و به اشکال غذاهای کامل که به صورت تغذیه اتوماتیک برای ماهیان پرورشی به کار رفته ساخته می‌شوند.
روش های تولید جیره‌های تجاری آبزیان هم متنوع هستند. مهمترین این روش ها کدامند؟ 
روش تولید پلت های فشرده و فرورونده، روش تولید پلت های شناور و غوطه ور اسفنجی، روش اکسپندر با استفاده از بخار و فشار بالا، روش تولید پلت های فشرده و فرورونده از آن جمله اند. انواع خوراک آبزیان را براساس نیاز ، بر اساس این روش ها تولید می شوند که به اختصار اشاره می کنم. اساس کار در روش تولید پلت های فشرده و فرورونده، افزودن بخار آب به مقدار ۱۶ درصد خوراک در درجه حرارت های بین ۷۰ تا ۸۵ درجه سانتی گراد بوده و خوراک نهائی به شکل پلت و کرامبل می باشد، خوراک های حاصله چگالی بالائی دارند و به سرعت در آب فرو می روند، کاربرد این خوراک بیشتر در تولید خوراک میگو و ماهیان گرم آبی -مخصوصا کپور ماهیان- است.
پلت های اکسترودر به شیوه مشابهی با پلت های فشرده فرورونده تولیدمی شوند با این تفاوت که در این روش از قالب و شرایط فیزیکی متفاوتی استفاده می شود که باعث تولید یک محصول متمایز می گردد، حرارت مخلوط غذائی به ۱۲۵ تا ۱۵۰ درجه سانتی گراد در فشار تحت کنترل افزایش یافته و رطوبت نیز ۲۴ تا ۴۴ درصد زیادتر می شود. این تنظیم حرارت و رطوبت موجب تولید مخلوط خمیری شده که تحت فشار زیاد از قالب عبور می‌کند، همان طور که پلت ها قالب را ترک می‌کنند، فشار کاهش یافته و باعث انبساط سریع بخار آب در پلت شده و در نتیجه حفره‌های هوائی در آنها ایجاد می شود. پس از سرد شدن تراکم و تخلل تا حدی است که پلت‌ها می توانند روی سطح آب شناور شوند.
سیستم اکسپندر تقریبا شبیه اکسترودر است، اما تفاوت های مهم و اساسی بین این دو دستگاه وجود دارد، اکسپندرها دارای بازده ظرفیتی ۲۰ تا ۴۰ تن در ساعت است و از لحاظ زمانی چندین برابر سریع تر از اکسترودرها عمل می‌کنند و اکسپندرها در مقایسه با اکسترودرها از لحاظ مصرف انرژی کم مصرف ترهستند. به کار بردن اکسپندر در تولید غذای آبزیان پرورشی باعث افزایش قابلیت هضم مواد غذائی، بهتر شدن کیفیت پلت، بهبود بهداشت غذا، افزایش راندمان غذائی و روی هم رفته سود آوری بیشتر است.
غذاهای دریایی ارزش غذایی بسیار بالایی دارند. آبزیان منبع خوبی از پروتئین با ارزش بیولوژیکی بالا بوده و حاوی مقادیر کافی از اسیدهای آمینه ضروری می باشند که با میزان اسید آمینه ضروری گوشت قرمز برابری می کند. پروتئین گوشت ماهی در مقایسه با سایر پروتئین های حیوانی در وزن برابر مقدار مشابهی پروتئین با کیفیت بالا دارد. لذا پرداختن به تغذیه سالم این نوع خوراک از اهمیت بسیاری برخوردار است.