حدود یک دهه است زنگ خطر نابودی تالاب بین‌المللی انزلی به صدا درآمده و این تالاب به عنوان ابرچالش زیست‌محیطی، نگاه‌های نگران بسیاری را به خود جلب کرده ، با عبور از وعده بی‌سرانجام مسئولان در گذشته اکنون احیای تالاب انزلی به عنوان اولویت بر روی میز دولتمردان قرار گرفته است.
به گزارش خبرنگار ایرنا، تالاب انزلی بعنوان یکی از زیست بوم‌های ارزشمند جهان، مهار کننده سیل‌های ویرانگر، تعدیل کننده آب و هوای منطقه و زیستگاه گونه‌های زیادی از آبزیان، پرندگان و گیاهان است که علاوه بر نقش زیست محیطی، تاثیر بسزایی در صنعت گردشگری گیلان و همچنین اقتصاد کشاورزی، ماهیگیری و تامین مواد اولیه صنایع دستی محلی دارد.
این پهنه آبی و جلگه ای در سال ۱۳۵۴ در فهرست تالابهای بین المللی رامسر به ثبت رسید اما ثبت جهانی آن نتوانست از موج ویرانیش جلوگیری کند. فاضلاب‌های صنعتی، خانگی، بیمارستانی، ضایعات کشتارگاهی، سموم کشاورزی، پسماندها و نخاله‌ها، گیاهان مهاجمی چون آزولا و سنبل آبی، تصرف اراضی و ساخت و ساز در حریم تالاب، آتش زدن نیزارها با هدف تصرف، ورود رسوبات از رودخانه‌ها و انتقال آلودگی از دریا و کاهش میزان آب موجود، حیات تالاب انزلی را به شدت به خطر انداخته است.
این معضلات تالاب انزلی را سال ۱۹۹۳ در فهرست تالابهای در معرض خطر (مونترو) قرار داد. به اذعان سازمان حفاظت محیط زیست، معضلات زیست محیطی تالاب انزلی تنها به رسوب گذاری سریع و آلودگی آب و کاهش جمعیت آبزیان تالاب محدود نشده بلکه سلامت و بهداشت جوامع محلی بسیار متراکم پیرامونی خود را نیز تهدید می کند.
همانطور که در بالا گفته شد تالاب بین‌المللی انزلی تنها به این شهر بندری، استان و کشور تعلق ندارد، بلکه همانطور که از نامش پیداست مساله‌ای بین المللی است که اما در صورت نابودی یا حتی خسارت به این تالاب انگشت اتهامات به سوی گیلان نشانه خواهد رفت. خطری که جدا از تقصیر یابی امروز به ابرچالش زیست محیطی استان تبدیل شده است.
چرا تالاب انزلی بزرگترین چالش روز گیلان محسوب می شود؟
مسئول کمیسیون محیط زیست انجمن طرفداران توسعه بندرانزلی در گفت و گو با ایرنا بزرگترین چالش روز استان گیلان را روند خشکی و نابودی تالاب بین المللی انزلی عنوان کرد و ادامه داد: تالاب انزلی به عنوان یک اکوسیستم از ارزش بالایی برخوردار است. حفظ تنوع زیستی گیاهی و جانوری بویژه آبزیان ، دوزیستان و پرندگان مهاجر ، جلوگیری از سیلاب ، کمک به پایداری و ثبات سواحل و کنترل فرسایش آن ، ذخیره و تامین آب ، تغذیه سفره های زیر زمینی ، پایداری عوامل اقلیمی مانند دما و رطوبت ، جلوگیری از وقوع پدیده ریزگردها ، تصفیه و پالایش آب ، کنترل فسفات ، نیتروژن ، کربن و انواع عناصر آلاینده ، تنظیم آب رود ها و نهرها از جمله ویژگی های ارزشمند عمده تالابها است.
محمد کهنسال در ادامه به عوامل موثر بر حیات تالاب ها اشاره کر و افزود: پایداری و ناپایداری تالاب ها بسته به موقعیت به عوامل مختلفی که عموم آنها عبارتند از کاهش آب ورودی از منابع آب سطحی و زیرزمینی حوزه آبخیز به تالاب ها یا به عبارتی عدم تامین حقابه ، اجرای پروژه های کوچک و بزرگ زیربنایی از قبیل سد ، راه ، راه آهن ، پتروشیمی ، پالایشگاه و فرودگاه ، طرح های کشاورزی و دامپروری ، کارخانجات مختلف ، خطوط انتقال آب ، گاز و برق ، کانال های آب ، تاسیسات تصفیه آب و فاضلاب در بستر ، حریم و حوزه تالاب ها ، تغییر کاربری اراضی برای امور مختلف اعم از کشاورزی ، دامپروری ، صنعتی ، تفریحی ، تجاری ، مسکونی ، راهیابی گونه های غیر بومی و مهاجم ، تغییر و تحولات اقلیمی ( محلی و جهانی ) وابسته است .
به گفته وی، شکار و صید غیر مجاز و برداشت بی رویه گیاهان و سایر محصولات تالابی فراتر از حد تجدید پذیری ، افزایش بی رویه انواع آلاینده اعم از شیمیایی ، فیزیکی و بیولوژیکی حاصل از فعالیت های کشاورزی ، دامپروری ، صنعتی، بهداشتی و انسانی ساکنین شهرها و روستاهای حوزه فراتر از ظرفیت خود پالایی، افزایش رسوبات ناشی از فرسایش خاک در دشت ، جنگل و کوه های مشرف بر تالاب انزلی از دیگر عوامل موثر بر ناپایداری تالاب است .
شاخص های حوزه تالاب انزلی
این کارشناس و فعال محیط زیست در پاسخ به این پرسش که حوزه تالاب انزلی چه شاخص هایی دارد که بحران تالاب انزلی را به بزرگترین چالش استان تبدیل کرده است، اظهار داشت: تالاب انزلی در سمت جنوب شهر انزلی قرار که از لحاظ طولی حدود ۳۳کیلومتر و عرضی حدود ۱۸کیلومتر را در بر می‌گیرد و از چهار بخش تشکیل شده که آب‌های ورودی به آن در نهایت در ۵ شبکه رودخانه ای با نام محلی روگا جاری می‌شود.
کهنسال ادامه داد: پنج روگای شنبه بازار روگا یا پاشا روگا ، سوسر روگا ، پیربازار روگا ، راسته خاله روگا و نهنگ روگا که در ۲ منطقه خروجی پل های غازیان و انزلی به دریا می ریزند علاوه بر حوزه تالاب انزلی در این شهرستان تقریباً تمام محدوده شهرستان های ماسال ، صومعه سرا ، فومن و شفت، کل شهر رشت، بخش مرکزی و تعدادی از روستاهای بخش‌های خمام و سنگر و بخش کوچکی از روستاهای شرق رضوانشهر را در بر می‌گیرد.
وی مساحت تالاب انزلی در فصل زمستان و بهار را حدود ۱۲۰ کیلومتر مربع عنوان کرد و اظهار داشت: مساحت این تالاب کمی کمتر از یک درصد مساحت استان گیلان است اما آنچه مهم تر است مساحت عرصه حوزه تالاب است که تقریباً یک سوم مساحت استان را در بر می گیرد.
کهنسال در خصوص جمعیت ساکن در محیط پیرامونی تالاب انزلی گفت : مطابق آخرین سرشماری انجام شده جمعیت استان گیلان بالغ بر۲ میلیون و ۵۳۳ هزار نفرجمعیت برآورد شده که ۴۵ درصد کل جمعیت گیلان در حوزه تالاب انزلی (رشت ، انزلی ، صومعه سرا ، فومن ، شفت ، ماسال ، احمدسرگوراب ، تولم شهر ، گوراب زرمیخ ، ماسوله و شاندرمن ) واقع شده است .
وی تصریح کرد : بدیهی است تراکم جمعیت در هر منطقه ای تاثیراتی بر محیط زیست آن محدوده خواهد گذاشت اما به دلایلی از جمله مراجعه ساکنین سایر مناطق استان و حتی استانهای مجاور به مرکز استان، میزان آلودگی های ورودی به تالاب انزلی به مراتب بیش از جمعیت آن محدوده است .
مسئول کمیسیون محیط زیست انجمن طرفداران توسعه بندرانزلی در ادامه افزود: در حوزه جنوبی دریای خزر فاصله ساحل از رشته کوه های البرز ثابت نیست و این فاصله را دشت های حاصلخیزی تشکیل می دهد که علاوه بر برنج انواع محصولات جالیزی ، چای ، توتون و بادام زمینی در آن کشت می شود لذا به طور نسبی میزان کود و سم جاری و حجم رسوبات ناشی از فرسایش خاک مزارع در تالاب انزلی بیش از سایر بخش هاست .
وی به معضل جنگل تراشی در حوزه تالاب انزلی نیز اشاره و بیان کرد: جنگل تراشی برخی کارخانجات که بخش قابل توجهی را در عرصه جنگلی نابود کرد، میزان فرسایش خاک و تولید رسوب در این مناطق را بسیار بالا برده است که متاسفانه این رسوبات نیز از طریق رودخانه ها به تالاب انزلی می‌ریزند.
ورود فاضلاب های صنعتی و بیمارستانی و مشکل پسماند
کهنسال ورود فاضلاب‌های صنعتی و بیمارستانی و پسماند را از دیگر مشکلات تالاب انزلی دانست و اظهار داشت: علاوه بر چندین ناحیه و شهرک صنعتی و همچنین صنایع پراکنده موجود در حوزه تالاب مانند شهرکهای صنعتی حسن‌رود ، بدآب شفت ، کوچی چال فومن ، ماسال ، بزرگترین شهر صنعتی استان های شمالی یعنی شهرک صنعتی رشت در حوزه تالاب قرار دارد و با تاسف فراوان باید گفت علیرغم اینکه بیش از ۴۳سال از تاسیس آن می گذرد تاکنون هیچ اقدامی برای تصفیه فاضلاب صنایع انجام نشده و فاضلاب خام در نهایت به تالاب انزلی منتقل می شود.
این فعل محیط زیستی خاطر نشان کرد: بزرگترین بیمارستان های دولتی و خصوصی گیلان در شهر رشت واقع هستند که علاوه بر جمعیت استان پذیرای بیماران استانهای دیگر و حتی کشور جمهوری آذربایجان نیز هستند . گرچه فعالیتهایی در خصوص ایجاد تصفیه خانه فاضلاب برای برخی از آنها صورت پذیرفته اما به نتیجه نهایی نرسیده و سرریز بخش عمده این نوع از فاضلاب استان نیز تالاب انزلی است .
وی تاکید کرد : با توجه به اینکه پسماند شهرها و روستاهایی خارج از محدوده حوزه تالاب انزلی نیز به محل دفن زباله در سراوان انتقال می یابد سهم شیرابه منتهی به تالاب انزلی به مراتب بیش از پسماند جمعیت محدوده است .
کهنسال یاد آور شد: به آلودگی ۲ رودخانه مهم گیلان زرجوب و گوهر رود و سرشاخه هایشان نیز اشاره کرد و اظهار داشت : سرشاخه های این دو رود دریافت کننده اولیه بخش عمده و اساسی آلاینده های منتهی به تالاب انزلی هستند و مرگ و حیاتشان بسیار وابسته به تالاب است و کیست که نداند یکی از مهمترین مشکلات رشت سرنوشت همین ۲ رودخانه ارزشمند است.
وی تصریح کرد: از شاخص های برشمرده در فوق اینگونه بر می آید که تراکم جمعیت در محدوده تالاب سه برابر متوسط سایر مناطق استان است . بنابراین میزان آلودگی های تولید شده نسبت به سطح حداقل سه برابر متوسط سایر نقاط باید باشد اما به دلایل پیش گفته این میزان به مراتب بیشتر بوده و به عبارتی آلوده ترین محدوده استان حوزه تالاب انزلی است .
این فعال اجتماعی با بیان اینکه مشکل تالاب انزلی به موضوعات متنوعی وابسته است، گفت : تالاب انزلی به فعالیتهای اقتصادی مهمی از قبیل کشاورزی ، دامپروری ، صنعت ، صید انواع ماهی ، گردشگری و پزشکی گره خورده و تقریباً تمامی ادارات و سازمان های بزرگ دولتی و غیردولتی در این محدوده قرار دارند. معضلاتی از قبیل فاضلاب ، پسماند و شیرابه حاصل از آن در بیشترین حجم و سطح در این محدوده وجود دارد و فرسایش دشتها ، مراتع ، کوه ها و جنگل ها نیز در این محدوده بیش از سایر مناطق استان موجود است.
کهنسال خاطر نشان کرد: همه ما از تبعات معمول خشکی تالاب ها آگاه هستیم اما علاوه بر آثار متعدد اکولوژیکی و تاثیر آن بر اقتصاد منطقه یکی از مهمترین تاثیرات خشک شدن تالاب انزلی به پرواز در آمدن گرد و غبار حاصل از خشک شدن تالاب است که احتمالا تمامی نیمه شرقی شمال کشور را در خواهد نوردید. حال کدام چالش خاص در استان وجود دارد که توجه و پرداختن به آن ارزشی بیش از معضل تالاب انزلی داشته باشد.
پرغذایی و شکوفایی جلبکی بلای جان تالاب انزلی
به گفته کارشناسان محیط زیست استفاده از سموم و کودهای شیمیایی و دامی در کشاورزی و سرریز آن به تالاب موجب شکوفایی جلبکی در داخل تالاب می‌شود . رشد بی رویه این گیاهان و صید بی رویه موجب برهم خوردن چرخه اکوسیستم شده و روند خشکی تالاب را تسریع می کند .
عضو هیات علمی گروه محیط زیست دانشکده منابع طبیعی دانشگاه گیلان و دکترای محیط زیست (تنوع زیستی ) در این زمینه گفت : طبق مطالعات انجام شده تالاب انزلی روند حاصلخیزی بیش از حد و پرغذایی بر اثر ورود پساب ها ، فاضلابها ، رسوب گذاری های متعدد از حوزه آبخیز داری بالادست ، عدم لایروبی رودخانه ها ، برداشت شن و ماسه را طی می کند .
سعید نادری ادامه داد : مشکلاتی که از گذشته همچنان وجود داشته و متولیان امر به تذکرات کارشناسان محیط زیست وقعی نگذاشته اند، تالاب را به ورطه نابودی کشانده و مصب رودخانه ها نیز خشک شده است .
وی با بیان اینکه چگونه می توان تالاب انزلی را با وجود مشکلاتی که حیات اش را تهدید می کند احیاء کرد ،گفت : نجات تالاب انزلی هرروز دشوارتر می شود و فقط در حال حاضر تنها در حد یک گفتمان باقی مانده است.
اخلال در چرخه حیات
رئیس محیط زیست بندرانزلی با بیان اینکه اکنون چرخه حیات با صید و برداشت های بی‌رویه از بستر تالاب دچار اخلال شده است گفت : با کاهش تعداد ماهیان در تالاب گیاهان رشد بیشتری می کنند و گیاهی که در فرآیند تجزیه باید به هیدرات کربن سلولوزی و سپس به پروتئین تبدیل شود با صید بی رویه ماهیان از این چرخه باز می ماند .
سیدفرشید فلاح افزود : تلاش داریم چرخه را به حالت اصلی برگردانیم و برای این کار باید اول از مقدار گیاهانی که رشد بی رویه داشتند بکاهیم تا محیط زیست آزاد شود اگر رشد و تکثیر آبزیان به حالت گذشته برگردد سیستم پویای خود را پیدا خواهد کرد.
وی تاکید دارد : دستگاههایی چون آب و فاضلاب ، آبخیزداری ، پسماند و آب منطقه‌ای برای جلوگیری از ورود رسوبات به تالاب دارای بودجه و سرفصل هستند اگر این ادارات رسالت خود را انجام دهند محیط زیست به کار نظارتی خود می پردازد.
تاثیر تغییرات زمین شناسی و سازه ها بر حیات تالاب انزلی
در خصوص تاثیرات تغییرات زمین شناسی بر وسعت و چگونگی حیات تالاب انزلی، پانته آ گیاهچی ،دکترای ژئومرفولوژی (زمین ریخت شناسی ) به نحوه شکل گیری تالاب بین المللی بندرانزلی اشاره کرد و اظهار داشت : این تالاب توسط یک بازوی ماسه ای ( Spit) از بخش دریای خزر جدا شده و بخش زیادی از آب این تالاب توسط رودخانه های منتهی تامین می شود و این جریان توسط آبی که از سمت تالاب به سمت دهانه خروجی آن و بخش دریایی می رود برقرار می ماند .
پانته آ گیاهچی تاکید کرد : از نظر زمین شناسی تالاب انزلی یک محیط فعال زمین ساختی است که تغییرات زمین شناسی وسعت تالاب و چگونگی حیات آن را در طول زمان زمین شناسی کنترل می کند اما نکته حائز اهمیت وجود دستگاههای اجرایی است که با فعالیت های عمرانی و اقتصادی تغییرات در این اکوسیستم را تسریع می بخشند مانند احداث کمربندی شهر بندرانزلی و احداث موج شکن مجتمع بندری انزلی که تاثیرات نامطلوب بسیاری بر تالاب انزلی وارد کرد.
وی به نحوه احداث و تکمیل موج شکن در طرح توسعه مجتمع بندری انزلی نیز اشاره کرد و گفت : در بین این ۲ بازو و ۲ حوضچه جهت پهلوگیری و تخلیه شناورهای مورد نظر احداث و در سال ۲۰۱۰ تکمیل شد که با بررسی این سازه و جهت جریان دریایی منطقه در حوضچه بازوی خاوری پس از مدتی شاهد ته نشست مواد بار معلق رسوبی بودیم . دستکاریهای غیرکارشناسانه در مناطق مختلف و عدم مطالعه دقیق وضعیت جریان های دریایی در محل اتصال دهانه تالاب به دریا جهت احداث موج شکن ها نیز در روند خشک شدن تالاب انزلی تاثیر گذار بودند.
کاهش تراز آب دریای خزر
پژوهشگر دریایی کشور ، دکتری تخصصی زمین شناسی و کارشناس زمین شناسی دریایی نیز اختلاف ارتفاع تالاب انزلی با دریای خزر را چهار متر اعلام کرد و اظهار داشت : این اختلاف ارتفاع موجب شده نزولات که به تالاب انزلی وارد می شوند از طریق کانالی مستقیما به دریای خزر بریزند .
همایون خوش روان اضافه کرد: مشکل تالابهایی مانند تالاب انزلی فقط مساله کم آبی نیست بلکه تالابهای ما با مشکل افزایش بار رسوبی و مواد آلاینده درگیرند به این معنی که باران مواد آلاینده و پسماند را از ۱۲ رودخانه بخش جنوبی تالاب انزلی و رودخانه پیر بازار به تالاب انزلی وارد کرده و باعث افزایش رسوب گذاری در این تالاب می شوند.
وی اظهار داشت : پس از بارش نزولات جوی ۲ مشکل اساسی انتقال رسوبات و پسماندها به داخل تالاب انزلی موجب کاهش عمق بستر تالاب می شود و اختلاف چهار متری ترازی که بین تالاب و دریا وجود دارد آب تالاب انزلی را به دریای خزر تخلیه می کند که این امر یکی از مشکلات جدی تالاب ها در استان گیلان قلمداد می شود .
نگرانی دولت سیزدهم از وضعیت تالاب انزلی
معاون رییس جمهور و رییس سازمان حفاظت محیط زیست کشور نیز بهمن ماه امسال در حاشیه سفر رییس جمهور به گیلان، در بازدید از تالاب انزلی وضعیت آن را وخیم اعلام کرد و گفت: کارگروه احیای تالاب بین المللی انزلی در سطح ملی ایجاد شده و ریاست آن برعهده معاون اول رییس جمهور است.
علی سلاجقه اظهار داشت: تالاب انزلی در بخش‌های اشتغال و حیات وحش خوب مدیریت نشده است و دچار مشکلاتی است. تالاب انزلی در گذشته گذرگاهی برای حضور پرندگان و آبزیان بود اما اکنون در بسیاری نقاط خود به عنوان رسوب گیر عمل می‌کند و باعث انباشت رسوبات می شود.
وی یاد آور شد: علاوه بر این موارد تراز آب نیز در این منطقه بالا آمده به طوری که در بسیاری از جاها قایق نمی‌تواند عبور کند و انقطاع اکوسیستمی اتفاق افتاده است و حیات وحش ، پرندگان و سایر آبزیان با مشکل مواجه شدند که باید بررسی جامعی روی آن صورت گیرد.
افزایش ۲ برابری اعتبار احیای تالاب انزلی
طی سفر اخیر رییس جمهور به استان گیلان علاوه بر اینکه اعتبارات حفظ و احیا تالاب انزلی به دوبرابر افزایش یافت، ۱۵۰ میلیارد ریال اعتبار هم برای مبارزه با گونه مهاجم سنبل آبی مصوب شد که نشان از جدیت دولت سیزدهم برای بازگشت حیات به یکی از مهم ترین پهنه های آبی کشور دارد.
سرپرست اداره‌کل حفاظت محیط زیست گیلان افزود: جلسات کارشناسی و تخصصی متعددی با حضور مقامات استانی و مسولان ذیربط نهاد ریاست جمهوری، پیش از سفر هیات دولت به استان برگزار شده بود تا مهمترین مسایل استان از جمله در حوزه محیط زیست مطرح و بررسی شود.
رضا زمانی افزود: از جمله مهمترین دستاوردهای این سفر که با همراهی ریاست سازمان حفاظت محیط زیست کشور صورت گرفت، تشکیل ستاد ملی احیای تالاب انزلی بود و علاوه بر اینکه اعتبارات حفظ و احیا تالاب انزلی به دوبرابر افزایش یافت، اعتبار ۱۵۰ میلیارد ریالی برای مبارزه با گونه مهاجم سنبل آبی در نظر گرفته شد.
حال به نظر می رسد عزم دولت سیزدهم برای بازگشت حیات به تالاب انزلی پیش از گذشته قوی تر و مسمم تر است. اکنون تالاب بین المللی انزلی چشم خود را به عملکرد دولتمردان برای اقدامی جهادی دوخته است. طبق نظر کارشناسان محیط زیستی و مسئولان اجرایی شهرستان اگر چه وضعیت تالاب انزلی به مرحله فاجعه رسیده و در آستانه نابودی قرار گرفته اما هنوز زنده است . اگر امروز برای تالاب بین المللی انزلی چاره اندیشی نشود قطعا فردا بسیار دیر خواهد بود.
