سابقه «یاری رساندن به ایران در تحریم» منفعتی بی‌بدیل را در تجارت خارجی برای هند به ارمغان آورده است و لذا بعید نیست در دور جدید تحریم‌ها نیز ترجیح سیاستمداران هندی این باشد.
محمد ارباب افضلی: یک ماه از شروع مجدد تحریم‌های ایالات متحده علیه ایران می‌گذرد. ماه گذشته از آنجا که در دور قبلی تحریم‌ها یکی دیگر از شرکای تجاری ایران علاوه بر چین، کشور هند بود، در این نوشتار سعی می‌شود ساختار همکاری این کشور با ایران در گذشته و نیز شرایط پس از خروج ایالات متحده از برجام و بازگرداندن تحریم‌ها مورد بررسی قرار گیرد.
هند در دوره گذشته تحریم‌ها با توجه به این که ایران در شرایط اضطرار قرار داشت و برای فروش نفت با کمبود مشتری مواجه بود، خواستار خرید نفت از ایران با ارز ملی خود شد که البته مورد موافقت مقامات ایرانی واقع نشد و سرانجام دو طرف برای بازپرداخت وجوه حاصل از صادرات نفت بر سر مدلی به توافق رسیدند که مطابق با آن هند ۴۵ درصد از منابع را به روپیه و ۵۵ درصد را به یورو به ایران پرداخت می‌کرد. اما نکته حائز اهمیت در این توافق این بود که هند اجازه بهره‌برداری کامل ایران از منابع روپیه‌ای را نداده بود و تمایل داشت تا روپیه موجود که عمدتاً در حسابی مشخص نزد بانکی به نام «یوکوبانک» قرار داشت، صرفاً برای صادرات محصولات کشاورزی هند نظیر برنج و چای به ایران مورد استفاده قرار بگیرد. در حالی که هند علاوه بر محصولات کشاورزی، تولیدات صنعتی بعضاً با فناوری‌های بالا نیز دارد.
نتیجه همکاری دو کشور تحت شرایط مذکور فروش‌های عمدتاً نسیه، مدت‌دار و اغلب توأم با تخفیف نفت ایران به هند با بازپرداخت‌های قطره‌چکانی یورویی از طرف هند و همچنین سیل واردات برنج هندی به کشور تحت عناوین متنوع با تبلیغات رنگارنگ تلویزیونی در آن مقطع بود. این مکانیسم به هند کمک کرد تا کسری تجاری خود با ایران را از ۱۱٫۳میلیارد دلار در سال ۲۰۱۲ به ۳٫۵ میلیارد دلار در سال ۲۰۱۶ کاهش دهد. از این رو می‌توان نتیجه گرفت که سابقه «یاری رساندن به ایران در تحریم» منفعتی بی‌بدیل را در تجارت خارجی برای هند به ارمغان آورده است و لذا بعید نیست در دور جدید تحریم‌ها نیز ترجیح سیاستمداران هندی این باشد که یاری از یاران ایران در برابر تحریم‌ها باشند.
گرچه مقامات هند در اولین واکنش رسمی خود به خروج ایالات متحده از برجام و اعمال تحریم‌ها علیه ایران، از توافق هسته‌ای و ادامه پایبندی دیگر طرف‌ها به آن حمایت کردند. اما باید به این نکته توجه داشت که مواضع کلی هند در یکی دو دهه اخیر در ارتباط با مناقشات ایران و ایالات متحده، عموماً بر محوریت سکوت و اجتناب از مواضع تند و تحریک هریک از طرفین استوار بوده است. بدون شک هند در عرصه بین‌المللی خود را نیازمند حمایت‌های سیاسی و همچنین فنی و تکنولوژیکی ایالات متحده می‌بیند. از سوی دیگر این کشور به واسطه رشد اقتصادی بالا و حرکت به سمت جایگاهی که در اقتصاد جهانی برای خود تعریف کرده، به منابع انرژی نزدیک و با شرایط مطلوب ایران نیاز داشته و علاوه بر آن حفظ ایران را در جبهه کشورهای بی‌طرف منطقه در مناقشه کشمیر، برای منافع و امنیت ملی خود مهم می‌داند. همچنین این کشور مزیت دسترسی به افغانستان و آسیای میانه از طریق ایران را برای پیشبرد منافع منطقه‌ای خود بسیار حیاتی ارزیابی می‌کند.
از اینرو با توجه به این موارد و با در نظر داشتن سابقه رفتار هند در دوره گذشته تحریم‌ها می‌توان نتیجه گرفت که در شرایط پیش رو دهلی‌نو تمایل خواهد داشت همکاری‌های دو جانبه خود با ایران را با همان مکانیزم پیشین روپیه- یورو و با محوریت یوکوبانک و یا امثال آن پیش ببرد. به ویژه اگر تعهد اروپا به برجام استمرار داشته باشد، انتقال منابع یورویی از طریق بانک‌های کوچک و متوسط اروپایی که به واسطه حجم محدود ارتباطات مالی با ایالات متحده در معرض تحریم‌ها قرار ندارند، امکان‌پذیر خواهد بود. بدون شک استمرار همکاری دو کشور تحت مکانیزم یاد شده مجدداً منجر به واریز و بلوکه شدن منابع حاصل از فروش نفت ایران در یوکوبانک و در نتیجه تقویت روپیه و نیز جلوگیری خروج ارز از هند شده و سودها و کمیسیون‌های قابل توجهی را برای این بانک به همراه خواهد آورد.
در چنین شرایطی اگر سیاستگذاران و تصمیم‌گیرندگان کشور به این جمع‌بندی برسند که همکاری‌های دوجانبه با هند را با ساختار یاد شده در شرایط تحریم ادامه دهند، بایستی خواهان تغییراتی حداقلی را در این ساختار بوده به گونه‌ای که دست‌کم حق استفاده از منابع روپیه‌ای برای هزینه کرد و انتقال آن به کشورهای ثالث را برای کشور محفوظ بدانند. همچنین جایگزینی مکانیزم روپیه – ریال به جای مدل روپیه – یورو نیز می‌تواند از جمله پیشنهادات ایران به هند برای ایجاد چارچوبی از همکاری باشد که در آن منافع ملی کشور بهتر تأمین گردد.
در مجموع با در نظر گرفتن سابقه رفتار هند در دور نخست تحریم‌ها به نظر می‌رسد چندان نمی‌توان به مقاومت آنها در برابر فشارهای ایالات متحده دلخوش بود. لذا اگر قرار است از هند به عنوان «یاری از یاران» در دوران تحریم یاد شود، بازنگری در ساختار همکاری با این کشور ضرورتی انکارناپذیر است.
